ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

1975 yılında Amsterdam Deklarasyonunda (Avrupa Mimari Mirası Kartası) “Bütünleşik Koruma” (Integrated Conservation) kavramına açılımlar getirilerek, koruma politikalarının yasal, finansal, teknik ve yönetsel açılardan desteklenmesi gereğine vurgu yapılmış; çevreyi etkileyecek kararların oluşturulmasında, halkın bir paydaş olduğu belirtilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda arkeolojik kazılar, 19.yy’ın ortalarında Mezopotamya’da başlamış ve kısa süre içinde Anadolu’ya yayılmıştır.

1951 yılında kurulan Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEAYYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurumdur.

1951 yılında kurulan Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEAYYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurumdur. Kurul, 1956 yılında İmar Yasası ile kurumun çevre ölçeğinde yetkilendirilmesi ile giderek “sit” tanım ve kavramları ile ilgilenmeye başlamıştır.

Madran ve Özgönül, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası (1983)’nın, kendisinden beklenen ve Türkiye’nin çağdaş koruma dünyasında yerini almasını sağlayacak düzeyde olmadığını belirtmektedirler

Avustralya ICOMOS’u tarafından oluşturulan Burra Tüzüğü’nde ise daha önce
Venedik Tüzüğü 1.maddesinde de vurgulanan “kültürel önem/anlam” kavramına
dikkat çekilmiştir. Aynı zamanda Burra Tüzüğü, “tarihî bir yerin çevresinde, onunla
ilgili alanlar ve nesneler onun kültürel değerine değer katıyorsa korunmalıdır”
uyarısı yapmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda arkeolojik kazılar, 19.yy’ın ortalarında
Mezopotamya’da başlamış ve kısa süre içinde Anadolu’ya yayılmıştır.

Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulunun 5.11.1999 gün ve 658 sayılı ilke kararı
kapsamında ise arkeolojik sit alanı, “...insanlığın varoluşundan günümüze kadar
ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları
devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her tür kültür
varlığının yer aldığı alanlar ve yerleşmeler...” olarak ifade edilmiştir. Bu ilke kararında,
arkeolojik sit alanları, 1. Derece, 2. Derece ve 3. Derece Arkeolojik Sit
olarak derecelendirilerek üç gruba ayrılmıştır.

Kültürel peyzaj tanımı oldukça yeni bir tanımdır. Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından
“kültürel ve doğal kaynakları ve bu bağlamda yaban hayatı ve evcil hayvanları içeren, tarihî bir olay ve bir etkinlikle birlikte olan ya da çeşitli kültürel ve estetik değerler sergileyen coğrafi alanlar” olarak tanımlanır.

Kentsel arkeolojik sit alanlarında ne tür müdahaleler yapılabileceği, 1999 tarih
ve 658 sayılı ilke kararında belirtilmiştir.

Korumanın ilk aşamasını, korunacak değerlerin belirlenmesi (envanter, tespit) oluşturur. İkinci aşama ise bu belirlemenin tescil edilerek yasallaşması ve o taşınmazın kültür varlığı niteliği kazanmasıdır. Madran’ın da vurguladığı gibi yasanın 7. maddesinde bu iki aşama “Tespit” ve “Tescil” olarak tanımlanmıştır.

Mimari belgeleme çalışmaları, koruma proje sürecinin ilk temel adımıdır.

Yapının ayakta kalabilmiş mevcut durumunun mimari olarak ifade edilmesine “yapının rölövesi” adı verilir.

Restitüsyon önerisi, bir kısmı ayakta kalabilmiş olan yapının, ilk inşa edildiği dönemdeki mimari biçimlenmesinin, plan şemasının, mimari süslemelerinin, kullanım özelliklerinin nasıl olduğunun ortaya çıkarılması amacıyla yapılan kuramsal bir çalışmadır.

Koruma projesi kapsamında üretilecek koruma uygulama kararları aşağıdaki
gibi tanımlanabilir:
• Sağlamlaştırma (konsolidasyon) yapılması: İki türlü yapılabilir. Ana yapı üzerinde, yapının dış etkenlerden daha fazla zarar görmemesi adına, doğal malzemeye zarar vermeyecek kimyasal harç ya da sıvalarla sağlamlaştırma işlemi yapılabilir. Ek olarak, mimari parça ölçeğinde sağlamlaştırma çalışması yapılabilir.
• Tümleme yapılması: Küçük bir parçası yok olmuş olan mimari elemanın tamamlanarak kullanılabilir hâle getirilmesi sağlanır.
• Tamamlama yapılması: Yerinde olmayan özgün mimari parçaların yerine konması (anastylosis) çalışması kapsamında, eksik olan mimari parçaların doğal taş malzeme ile ya da uygun çağdaş bir malzeme ile tamamlanarak ana yapıda yerine konması sağlanır. Ancak, yıkılmış olan yapıların ne kadarının tamamlanacağı kararı, tarihsel bir belgenin gelecek kuşaklara doğru aktarılması, kamuoyuna doğru bilgilendirme yapılarak bir farkındalık oluşturulması ve özgünlüğünü bozmadan dünya mirası özelliğini yitirmemesi esas olmalıdır.
• Ayağa kaldırılması: Eldeki mimari parçalara dayanarak, restitüsyon önerisinden gelen güvenilir bilgi kullanılarak, yapının tamamının ya da bir kısmının ayağa kaldırılması söz konusu olabilir. Bu çalışma kapsamında da yapının özgünlüğünü ve tarihsel bütünlüğünü bozmadan, sürdürülebilirliğini
sağlayarak karar üretmek gereklidir.
• Mimari belgeleme çalışmaları sonucunda yapının taşıyıcı sistemden ya da malzeme bozulmalarından kaynaklı acil olarak müdahale edilmesi gereken kısımları olduğu belirlenir. Yapının ayakta kalabilen kısmı da yıkılma tehlikesi arz etmektedir. Bu durumda, güvenlikli olmayan mimari parçalar belgelenip numaralandırılarak güvenli bir yerde, koruma uygulamasında düzgün bir biçimde yerine yerleştirilmek üzere alınabilir.

•  Koruma örtüsü tasarlanması: Antik Dönem mimarisine ya da dokusuna, gerekli durumlarda çağdaş koruma örtüsü (korugan) yapılabilir. Toprak

Arkeolojik alanlar, bulundukları yerin çeşitliğinin, kimliğinin ve deneyiminin tarihî, kültürel ve sosyal kanıtlarıdır. Bu bağlamda, arkeolojik özellik taşıyan alanlar ve bu alanlardaki mimari yapılar, yapı buluntuları ve izleri, kültürel miras kapsamında, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı niteliği taşımaktadır.

Arkeolojik alanlardaki kültür varlığı niteliği taşıyan yapılar, fiziksel ve işlevsel özellikleri nedeniyle ‘anıtsal’ yapı grubunda yer alırlar. Hem Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına dair Sözleşme”sinde hem de Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi’nde anıtlar, tarihsel, arkeolojik, sanatsal, bilimsel, sosyal ve teknik bakımlardan önemleri nedeniyle dikkate değer binalar veya bina grupları olarak tanımlanmıştır. Erder, anıtların özellikle ilkel toplumlarda, geçmişin temsilcileri olmaktan çok birer simge olarak kabul edildiğini belirtmektedir

Arkeolojik sit alanları, Efes Antik Kenti gibi antik bir kent dokusunu, İshak Paşa Sarayı ya da Seyitgazi Külliyesi gibi yapılar topluluğunu ya da Antakya Kalesi gibi büyük ölçekli bir yapıyı kapsar

Arkeolojik sit alanlarındaki bu yapılar, uzun bir süre terkedilmiş olmaktan kaynaklı olarak, doğa şartlarına yenik düşmüş, toprak altında kalmış ya da bitki örtüsünden etkilenmiştir. Yapıların büyük bir bölümü yıkılmıştır. Bu nedenle yasada ‘kent ve kent kalıntıları’ olarak geçmektedir.

Arkeolojik ve doğal sit alanları, doğal sit alanlarının aynı zamanda arkeolojik sit özelliği gösterdiği örneklerdir ve ülkemizde sıkça görülmektedir. Bu sit alanları, arkeolojik dokunun ve mimari yapıların korunmasının yanı sıra doğal özellik ve güzellikleri nedeniyle bitki örtüsü ve topoğrafya da korunması gerekli olan alanlardır. Bu tür karmaşık sit alanları da arkeolojik sit alanları gibi genellikle yerleşim alanları dışında yer alırlar. Yerleşim alanları dışında kalmış olmasından dolayı, ulaşım/erişim sorunu yaşanabilir. Bu tür alanlar, kültürel peyzaj alanları olarak da adlandırılırlar.