ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

Arkeolojik alanlar, bulundukları yerin çeşitliğinin, kimliğinin ve deneyiminin tarihî, kültürel ve sosyal kanıtlarıdır. Bu bağlamda, arkeolojik özellik taşıyan alanlar ve bu alanlardaki mimari yapılar, yapı buluntuları ve izleri, kültürel miras kapsamında, korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı niteliği taşımaktadır. Avustralya ICOMOS’u tarafından oluşturulan ‘Kültürel Öneme Sahip Yerlerin Korunması Amaçlı’ Burra Tüzüğü (1999), kültürel değere sahip olan yerlerin, insanların hayatlarını zenginleştirdiğini vurgular.

Bu tür sit alanlarındaki kültür varlığı niteliği taşıyan yapıların işlevleri güncelliğini yitirmiş ve sona ermiştir. Diğer bir deyişle, kentte yaşam sürmemektedir ve yapılar kullanılmamaktadır. Sonuçta arkeolojik sit alanlarındaki bu yapılar, uzun bir süre terkedilmiş olmaktan kaynaklı olarak, doğa şartlarına yenik düşmüş, toprak altında kalmış ya da bitki örtüsünden etkilenmiştir. Yapıların büyük bir bölümü yıkılmıştır. Bu nedenle yasada ‘kent ve kent kalıntıları’ olarak geçmektedir.

1999 tarih ve 658 sayılı ilke kararı, kentsel arkeolojik sit alanlarını, arkeolojik sitlerle, 2863 Sayılı Yasa’nın 6. maddesinde tanımlanan korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarını içeren ve aynı yasa maddesi gereği korunması gerekli kentsel dokuların birlikte bulunduğunu alanlar olarak tanımlamaktadır.

Her kültür varlığı için bulunduğu yere, sahip olduğu fiziksel, kültürel ve sosyal özelliklere ya da farklılıklara göre ‘mimari koruma gerekçeleri’ oluşabilir. Mimari koruma gerekçelerini kültürel değerler (Duygusal ve fiziksel bakış açısına sahiptirler) ve fiziksel değerler (Somut veriler içerir) olarak tanımlamak mümkündür.

Bu tür yapılar, ‘tek olma değeri’nin yanı sıra bünyesinde barındırdığı değerleri, bir dönemin mimarisini örneklediğinden, morfolojisi ve tipolojisi bakımından ve kullanılan inşaat tekniği nedeniyle ‘mimari ve estetik değeri’ ve ölçeği bakımından ‘anıtsallık değeri’ taşımaktadır. Yüzlerce yıldır ayakta kalabilmesi ya da izleri ile var olabilmesi nedeniyle ‘yaşlanma değeri’ bulunmaktadır

Arkeolojik bilimsel kazı ve araştırma çalışmalarının yeniden başlatılması da Cumhuriyet’in bir bilimsel projesi olarak görülmelidir. Türk bilim adamlarının yönetimindeki ilk bilimsel çalışmalar ise 1930’larda başlamıştır. 1951 yılında kurulan Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEAYYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurumdur.

Efes Antik Tiyatrosu ile Aspendos Antik Tiyatrosu’dur. Her iki tiyatro da kültür ve sanat festivalleri kapsamında, konser etkinlikleri için kullanılmıştır. Ses titreşimlerinin mimari elemanlar üzerindeki olumsuz etkisinin yanı sıra, kapasitesinin üzerinde bir seyirci kitlesi de oldukça zarar vermiştir. Bunun üzerine, Kültür ve Turizm Bakanlığı yapıları bu tür kullanımlara kapatmış, ses düzeni olmaksızın tiyatronun kendi akustiğini kullanacak düşük desibelli konserlere oldukça kontrollü bir biçimde izin vermeye başlamıştır.

Tarihî bir alanın korunması, görsel düzenlemeleri ve tarihî dokuya katkıda bulunan diğer parçaların da korunmasını beraberinde getirir. Burra Tüzüğü’nde, bir alanın ya da yapının kültürel değerini arttıran mimari parçalar bulundukları yerde kalması vurgulanır. Bu parçaların yerlerinden alınması onların güvenliği, sağlığı, korunması, kültürel açıdan sergilenmesi gibi durumlar dışında kabul edilemez.

Korumanın ilk aşamasını, korunacak değerlerin belirlenmesi (envanter, tespit) oluşturur. İkinci aşama ise bu belirlemenin tescil edilerek yasallaşması ve o taşınmazın kültür varlığı niteliği kazanmasıdır. Madran’ın da vurguladığı gibi yasanın 7. maddesinde bu iki aşama “Tespit” ve “Tescil” olarak tanımlanmıştır.

Restitüsyon önerisi, bir kısmı ayakta kalabilmiş olan yapının, ilk inşa edildiği dönemdeki mimari biçimlenmesinin, plan şemasının, mimari süslemelerinin, kullanım özelliklerinin nasıl olduğunun ortaya çıkarılması amacıyla yapılan kuramsal bir çalışmadır.

Side Antik Kenti

Arkeolojik ve Doğal Sit Alanı

Süreklilik değeri

Restitüsyon

Mimari Parça Envanteri

Arkeolojik sit alanları, kentsel arkeolojik sit alanları, karma sit alanları

Antik Dönem mimarisine ya da dokusuna gerekli durumlardaki çağdaş koruma örtüsü

Kültürel Öneme Sahip Yerlerin Korunması Amaçlı Burra Tüzüğü

Yazılıkaya Midas Anıtı

Avustralya ICOMOS’u tarafından oluşturulan ‘Kültürel Öneme Sahip Yerlerin Korunması Amaçlı’ Burra Tüzüğü 1999 yılında yürürlüğe girmiştir.