ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

Arkeolojik alanlarda yönetim planlaması, alanın niteliğine, yer aldıkları ülkelerin yasal, yönetsel ve kurumsal yapılarına göre farklılaşabilir.

Alan yönetim planının hazırlık sürecinin başlangıç aşamasında, planlama sürecine liderlik edecek, çalışmaları yönetecek alanın niteliği ve ihtiyaçlarıyla ilgili meslek gruplarından oluşturulan planlama ekibinin belirlenmesi, alan başkanının atanması ve bu ekibin devamlılığın sağlanması planın başarısı açısından çok önemlidir. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın anılan yönetmeliğinin 10. maddesinde, “Yönetim planlarının yetkili idarece hazırlanması veya hazırlattırılması hallerinde uzman bir danışman sorumluluğunda plan hazırlama ekibi kurulur. Kurulacak bu ekip, en az;
a. Kentsel sit alanları ve tarihi sit alanları için; üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, kamu yönetimi, işletme ve ekonomi bölümleri,
b. Arkeolojik sit alanları için; üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, arkeoloji, kamu yönetimi, işletme ve ekonomi bölümleri,
c. Doğal sit alanları için; üniversitelerin şehir ve bölge planlama, kamu yönetimi, işletme, çevre mühendisliği ile alanın doğal karakterine bağlı olarak orman mühendisliği, jeoloji/jeomorfoloji/jeoloji mühendisliği, ziraat mühendisliği, peyzaj mimarlığı, hidroloji, biyoloji, zooloji gibi bölümleri mezunu uzmanlardan oluşur.” ifadesi yer almaktadır.

Yönetim planlaması konusunda hazırlanan ilk yayınlardan olan “Dünya Kültür Mirası Alanlar İçin Yönetim İlkeleri” isimli kitapta Feilden ve Jokilehto, yönetim planı hazırlanması sürecinde aşağıdaki çalışmaların yapılmasını önermektedir (Feilden ve Jokilehto, 1992);
• Alanda ön çalışma yapılması,
• Alanın tanımlanması ve sınırlarının belirlenmesi,
• Değerlerin belirlenmesi,
• Değerlerin incelenmesi,
• Amaçların oluşturulması, kısıtların düşünülmesi,
• Projelerin tanımlanması,
• Çalışma programı ve yıllık plan hazırlanması,
• Çalışmanın uygulanması,
• Kayıtlar, raporlar ve sonuçların gözden geçirilmesi,
• Bilgi ve verilerin toplanması,
• Koruma alanı tanımının revize edilmesi ve yeniden değerlendirilmesi,
• Belirlenen amaçların revize edilmesi ve kısıtların yeniden tartışılması,
• Sonraki projelerin tanımlanması,
• Çalışma programının gözden geçirilmesi ve bir sonraki yıllık planın hazırlanması.

Demas’a göre planlama süreci aşağıdaki şekilde üç aşamada tariflenir.
1. Kimliklendirme ve tanımlama: Bilgi toplanması,
2. Analiz ve değerlendirme: Değerlendirme çalışmaları,
3. Sonuç: Karar üretme’dir (Demas, 2002).

Olabildiğince kapsamlı ve ayrıntılı bir yaklaşımla gerçekleştirilmesi gereken
araştırma konuları aşağıdaki şekilde sıralanabilir;
• Alanın coğrafi konumu,
• Arkeolojik alanın bulunuş öyküsü,
• Tarihî süreçte kişi ve kurumlarca hazırlanan alana ilişkin tespit, tescil ve envanter çalışmalarına yönelik yazılı ve görsel verilerin yanı sıra, kazı ve restorasyon çalışmaları ile ilgili bilgi veren rapor, grafik, çizim, resim vb. belgelerin de arşivlerde, kütüphanelerde araştırılması,
• Alan yönetim planı sınırı ve tampon bölge sınırının belirlenmesi ve yetkili makamlarca onaylanması,
• Alan ile ilgili resmî kurumlarca gerçekleştirilen çalışmalar,
• Koruma amaçlı imar planı ve diğer planlarda alana ilişkin geliştirilen kararlar,
• Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları ve ilgili diğer resmi kurumlarca alana ve içindeki yapılara ilişkin alınan kararlar,
• Alanın korunmasından sorumlu kurum ve kuruluşlar,
• Mülkiyet durumu, arazi kullanımı, ana erişim yolları, doğal çevre ve diğer şart ile kısıtlamaların araştırılması,
• İklim, jeolojik yapı, topografya, hidroloji vb. fiziksel özelliklerin araştırılması,
• Alandaki yapılara ilişkin veri toplanması, yapı kimlik kartlarının oluşturulması, çalışmalar sırasında yapıların ölçekli krokilerinin çizilmesi, sorunlarının, yapı malzemelerinin ve yapı sistemlerinin incelenmesi ve bunların ölçekli krokiler üzerine işlenmesi,
• Alanın yakınında yaşayan insanların sosyoekonomik şartlarının araştırılması (nüfus, eğitim düzeyi, ekonomik yapı vb.).

Taslak yönetim planının tartışılması, fikir alınmasına yönelik görüşmeler sürecinde, aşağıdaki çalışmalar yapılmalıdır (Thomas ve Middleton, 2003);
• İlgi gruplarının (ortak ve paydaşların) belirlenmesi,
• Eşitlik ve şeffaflığı temel alan bir yaklaşımın benimsenmesi,
• Bilgilendirici, açık ve kullanımı kolay dokümanların üretilmesi,
• Kültürel açıdan uygun bakış açısı çeşitliliğinin kullanılması,
• Görüşlerin tekrar değerlendirilmesine hazır olunması,
• Müzakere sürecindeki tüm yorumların kaydedilerek muhafaza edilmesi,
• Soru sorulan konularda gelen isteklere ivedilikle cevap verildiğinden emin olunması,
• Kabul edilen ya da edilmeyen farklı bakış açılarının dikkate alınması,
• İnsanlara zaman konusunda baskı yaşamayacakları kadar bir süre verilmesi, ancak insanların ilgilerini kaybedecek kadar da ağır davranılmaması,
• İlgi gruplarının sürece katılımları ve müzakere sürecinin planlanması,
• Bilgilendirici bir süreç işletilmesi,
• Yorum yapan kişilere danışmanlık sonuçlarının geri bildirilmesi önemlidir.

Arkeolojik alanın yönetim planlaması sürecine katkı verebilecek ilgi grupları (ortak ve paydaşlar) aşağıdaki örnekte olduğu gibi belirlenebilir (Orbaşlı, 2007):
• Alanda çalışan kişiler (kazı ekibi, araştırmacı vb.),
• Araştırma, arkeoloji ve bilimsel topluluklar,
• Yerel, bölgesel ve ülkesel ölçekte karar mekanizmaları,
• Destek verecek dernek ve vakıflar,
• Sponsorlar,
• Yerel halk,
• Ziyaretçiler,
• Eğitimciler,
• Uluslararası kurumlar (ICOMOS, UNESCO).

Arkeolojik alanların önemine katkıda bulunabilecek değerler aşağıdaki şekilde sıralanabilir;
• Tarihî değer,
• Arkeolojik değer,
• Sanatsal değer,
• Araştırma değeri,
• Kültürel değerler (somut ve somut olmayan),
• Mimari değer,
• Doğal / ekolojik değerler,
• Nadirlik değeri,
• Sosyal ve toplumsal değerler,
• Manevi ve dinî değerler,
• Sembolik ve kimlik değeri,
• Ekonomik değer,
• Fiziki/ mekânsal değer,
• Eğitim değeri,
• Jeopolitik değer,
• Siyasi değer,
• İnanç değeri,
• Askerî/ stratejik değer,
• Turizm değeri,
• Birden fazla değerin birleşimi de olabilir.

Yönetim planı hedefleri,
• Kesin/özel,
• Başarılabilir ve gerçekçi,
• Zaman ilişkili,
• Ölçülebilir,
• Amaç, önem ve enderlik değerlerini yansıtan,
• İstenen sonu belirtmekle birlikte bitmeyen, sorunları doğru biçimde ele alan,
• Konuları yeterince dile getiren,
• Mantıklı,
• Öncelik sırasına göre yazılmış olmalıdır

I, II, III 

I. Kentsel sit alanı

II. Tarihsel sit alanı

III. Arkeolojik sit alanı

Yönetim planının uygulanması

Kimliklendirme

İlgi gruplarının (ortak ve paydaşların) belirlenmesi

SWOT analizi

İlgi grupları (ortak ve paydaşlar)

II. Ölçülebilirlik

III. Gerçekçilik

Uzun süreye yayılabilir.

Yönetim değerlendirmesi

Uluslararası Kurum