ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ - Deneme Sınavı - 18

Arkeolojik alanların bulunabileceği üç farklı fiziksel çevreden söz edilebilir:

Arkeolojik Sit Alanları
Kentsel Arkeolojik Sit alanları
Karma Sit Alanları (Arkeolojik Sit ve Doğal Sit bir arada)

Arkeolojik sit alanlarına, Anadolu’daki iyi örneklerden biri Aspendos Antik Kenti’dir. Aspendos Antik Kenti, Köprüçayı’nın dağlık bölgesinden düzlüğe ulaştığı yerde MÖ X. yy’ da kurulmuştur.

Kültürel değerler, geleneksel olma değeri, süreklilik değeri, tarihsellik değeri, sembol olma değeri, etki ve katkı değeri, eğitim değeri gibi alt değerlerle tanımlanabilir.

1975 yılında Amsterdam Deklarasyonunda (Avrupa Mimari Mirası Kartası) “Bütünleşik Koruma” (Integrated Conservation) kavramına açılımlar getirilerek,
koruma politikalarının yasal, finansal, teknik ve yönetsel açılardan desteklenmesi
gereğine vurgu yapılmış; çevreyi etkileyecek kararların oluşturulmasında, halkın
bir paydaş olduğu belirtilmiştir.

Türk bilim adamlarının yönetimindeki ilk arkeolojik bilimsel kazı ve araştırma
çalışmaları ise 1930’larda başlamıştır.

1951 yılında kurulan Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEAYYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurumdur.

Sağlamlaştırma (konsolidasyon) yapılması: İki türlü yapılabilir. Ana yapı
üzerinde, yapının dış etkenlerden daha fazla zarar görmemesi adına, doğal
malzemeye zarar vermeyecek kimyasal harç ya da sıvalarla sağlamlaştırma
işlemi yapılabilir. Ek olarak, mimari parça ölçeğinde sağlamlaştırma çalışması
yapılabilir.

Restitüsyon önerisi, bir kısmı ayakta kalabilmiş olan yapının, ilk inşa edildiği dönemdeki mimari biçimlenmesinin, plan şemasının, mimari süslemelerinin, kullanım özelliklerinin nasıl olduğunun ortaya çıkarılması amacıyla yapılan kuramsal bir çalışmadır.

Yapının ayakta kalabilmiş mevcut durumunun mimari olarak ifade edilmesine “yapının rölövesi” adı verilir.

Arkeolojik sit alanlarına, Anadolu’daki iyi örneklerden biri Aspendos Antik Kenti’dir. Aspendos Antik Kenti, Köprüçayı’nın dağlık bölgesinden düzlüğe ulaştığı yerde MÖ X. yy’ da kurulmuştur. Buradaki antik tiyatro MS II. yy’ da Romalılar tarafından inşa edilmiştir.

Arkeolojik sit alanları, 1. Derece, 2. Derece ve 3. Derece Arkeolojik Sit olarak derecelendirilerek üç gruba ayrılmıştır.

Antalya kenti sınırları içinde bulunan Patara Antik Kenti, sahip olduğu 16 km uzunluğunda ve Caretta Carettaların yumurtlama alanı olan kumsalı ile özel çevre koruma alanıdır. “Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi” ile “Deniz ve Nil Kaplumbağaları Koruma ve İzleme Projeleri” yürütülmektedir. Aynı zamanda, buradaki doğal liman çevresinde kurulmuş Likya Birliği’nin başkenti olan arkeolojik sit alanı olan Patara Antik Kenti’nde, kültür varlıklarının korunmasına ilişkin projeler, bu arkeolojik dokuyu korumayı hedeflemektedir.

Mimari belgeleme aşamasının da ilk temel adımı, yapının mevcut durumunun mimari bir ifade ile sayısal ortama aktarılması olarak belirmektedir. Yapının ayakta kalabilmiş mevcut durumunun mimari olarak ifade edilmesine “yapının rölövesi” adı verilir. Rölöve çalışmaları iki temel adımda tanımlanabilir: Yapının ve yakın çevresinin ölçülmesi (arazi çalışması) ve arazide toplanan verinin işlenerek 2-boyutlu mimari çizime ve 3-boyutlu sayısal modellere dönüştürülmesi (ofis çalışması).

Restitüsyon önerisi, bir kısmı ayakta kalabilmiş olan yapının, ilk inşa edildiği dönemdeki mimari biçimlenmesinin, plan şemasının, mimari süslemelerinin, kullanım özelliklerinin nasıl olduğunun ortaya çıkarılması amacıyla yapılan kuramsal bir çalışmadır. Bu çalışma kapsamında, ana yapıya ek olarak, arkeolojik kazı sırasında elde edilen mimari parçalara ilişkin veri de çalışmaya dahil edilir.

Eğer Antik Dönem yapısı kent içindeyse kullanım dönemini tamamlamış olan yapılardır. Bugün yaşayan kent planlarını doğrudan etkiler, bu kültürel mirasın korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması amacıyla, güncel kent planlarının değiştirilmesine neden olabilir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda arkeolojik kazılar, 19.yy’ın ortalarında Mezopotamya’da başlamış ve kısa süre içinde Anadolu’ya yayılmıştır. Büyük çoğunluğu yabancı kurullarca başlatılan bu kazılar, I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı nedeniyle bir süre yapılamamıştır.

Türk bilim adamlarının yönetimindeki ilk bilimsel çalışmalar ise 1930’larda başlamıştır. 1951 yılında kurulan Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEAYYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurumdur. Kurul, 1956 yılında İmar Yasası ile kurumun çevre ölçeğinde yetkilendirilmesi ile giderek “sit” tanım ve kavramları ile ilgilenmeye başlamıştır.

Bu tür yapılar, benzersizdir  ve ‘tek olma değeri’nin yanı sıra bünyesinde barındırdığı değerleri, bir dönemin mimarisini örneklediğinden, morfolojisi ve tipolojisi bakımından ve kullanılan inşaat tekniği nedeniyle ‘mimari ve estetik değeri’ ve ölçeği bakımından ‘anıtsallık değeri’ taşımaktadır. Yüzlerce yıldır ayakta kalabilmesi ya da izleri ile var olabilmesi nedeniyle ‘yaşlanma değeri’ bulunmaktadır. Antik kentin bir dönemine tanıklık etmiş olması ve o döneme ilişkin veri aktarımı nedeniyle ‘tarihsellik değeri’ne sahiptir. Kentteki önemi ve işlevi nedeniyle de ‘sembol olma değeri’ne sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca gerek kültürel, sosyal ve fiziksel olarak gerekse arkeolojik ve mimari açıdan taşıdığı bilgiler ve bunların geniş kitlelere ulaştırılması, ulusal ve uluslararası boyutlarda, ‘etki, katkı ve eğitim değerleri’ni oluşturmaktadır. Belli bir dönem özelliklerini yansıttığından ‘belge değeri’ gibi kültürel ve fiziksel değerleri taşımaktadırlar.

Arkeolojik alanların bulunabileceği üç farklı fiziksel çevreden söz edilebilir.

Yapıların mimari çözümlemelerindeki tüm kısımlar belirlidir, arkeolojik alanlardaki kültür varlıklarının sahip oldukları fiziksel ve kültürel özellikler nedeniyle bu kültür varlıklarının koruma sürecini oluşturan değişkenlerden biri değildir.