ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ - Deneme Sınavı - 24

Günümüzde “koruma” sözcüğü çevrenin bütün bileşenlerini içerecek bir anlama kavuşmuştur. Bir dönemin kültürel, kentsel, mimari, sosyal, ekonomik yaşamı artık “tarihsel çevre” üzerinden okunmaktadır

Alan yönetimi, ülkemizde büyük çoğunlukla kentsel ya da arkeolojik alanlar için hazırlanmaya çalışılmaktadır. Özellikle kentsel koruma alanlarında hazırlanacak yönetim planlarının daha iyi anlaşılması için kentin tümünün yönetimine ilişkin bazı temel hususlara değinmekte yarar görülmektedir.

Alan yönetimi, genel hatları ile ülkenin kültür varlıklarının belirlenmesi, korunması, gerekiyorsa yeni işlevlere uyarlanması, özetle kültürel değerlerin bir araya gelerek oluşturdukları ve “sit” olarak tanımladığımız koruma alanlarının yaşamını biçimlendiren bir kavramdır.

Ortak bir alan yönetimi programına konu olacak alanın bakımı, onarımı ve yönetilmesi için gerekli parasal ve insan kaynaklarının yasal düzenlemelerde belirlenmesine karşın, gereksinmelerin en akılcı biçimde karşılanması için yeterli bir “mali politika” uygulanması esastır. Bu politika ülkede uygulanan temel mali politikalar ile uyum içinde olmalı, kaynakların kolay kullanılmasını sağlamalı, riskleri hesaba katmalı, tek kaynağa bağlı kalmamalıdır.

Bu gereklilik, kültürel ve doğal kaynakların korunmasında değerler ve koruma öncelikli olmak üzere sürdürülebilirliğin ve katılımcılığın sağlanması için “Koruma Yönetimi” ya da “Alan Yönetimi” olarak adlandırılan kapsamlı çalışmaları gündeme getirmiştir.

Brundtland Raporu 1983 yılında dönemin Norveç Başbakanı Gro Harlem Brundtland başkanlığında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (WCED) kurulmuştur. Komisyonun kurulmasında salt kalkınma uğruna çevreden özveride bulunulması yönündeki kaygı temel alınmış, çevre ve kalkınma arasındaki bağın anlaşılmasını sağlamak amaçlanmıştır.

1970’li yılların sonunda, Avustralya ICOMOS’u tarafından oluşturulan Burra Tüzüğü’nde, daha önce Venedik Tüzüğü 1.maddesinde da vurgulanan “kültürel önem/ anlam” kavramının da arasında yer aldığı bir dizi kavrama açılımlar getirilmiştir. Bunlar arasında mekân, doku, değer, önem bildirgesi, anlama, yorumlama, değişim ve koruma kavramları gibi kavramlar bulunmaktadır.

UNESCO’nun 2005 yılı Operasyonel Rehberi de yönetim planlarının hazırlanmasında yönlendirici olmaktadır. Bu belge, bir yapının ya da alanın “Dünya Kültürel ve Doğal Mirası” listesine aday gösterilmesi için gereken usul ve esaslar ile listeye girebilmek için aranan ölçütleri içermektedir.

“Ören Yeri” ise “tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli uygarlıkların ürünü olup topografik olarak tanımlanabilecek derecede yeterince belirgin ve mütecanis özelliklere sahip, aynı zamanda tarihsel, arkeolojik, sanatsal, bilimsel, sosyal veya teknik bakımlardan dikkate değer, kısmen inşa edilmiş, insan emeği kültür varlıkları ile tabiat varlıklarının birleştiği alanlar” olarak tanımlanmıştır.

2. Yönetimsel Araçlar: Alan yönetiminin kurgulanması ve bu kurgu üzerine yönetim planlarının hazırlanması aşamasında ilk olarak bu kurguyu hazırlayacak, uygulayacak ve denetleyecek organizasyon şemasının belirlenmesi gerekmektedir.

Alan ölçeğinde (kentsel, arkeolojik, kırsal vb.) korumada aktif rol üstlenen farklı gurup ve disiplinlerin koruma eylemlerini, “toplumsal uzlaşma” sağlayarak “katılımcı” bir politika ile bir araya gelerek “sürdürülebilir” bir politikayı “planlı” olarak gerçekleştirmeleri gerekiyorsa, bu koşulları yerine getirecek eylemler “alan yönetimi” kavramının temelini oluşturmaktadır.

1992 yılında Brezilya’nın başkenti Rio’da toplanan Dünya Çevre Zirvesi’nde “Çevre ve Gelişme Üzerine Rio Bildirisi” yayımlanmıştır. “Rio Deklarasyonu” olarak bilinen bu bildiride, çevre kirliliği karşısında dünya devletlerinin yerine getirmek zorunda oldukları temel ilkeler açıklanmıştır. Bu ilkelerin bir bölümü yeni bir araştırma ve yönetim modelinin arayışlarını içermektedir. Bu husus İlke: 2’de “Birleşmiş Milletler Kuruluş Senedi ve uluslararası hukuk kurallarına göre; ülkeler,egemenlik hakları çerçevesinde kendi doğal kaynaklarını kullanır ve çevre politikalarını oluştururlar”, İlke: 9’da “Devletler, bilimsel ve teknolojik bilgi alışverişiyle,bu yeni ve yaratıcı teknolojilerin kalkınma, uyarlanma ve aktarılması konularında iş birliğiyle korumacı kalkınmayı güçlendirmelidirler”, İlke 11’de “Devletler çevre konularında etkili yasal düzenlemeler getirirler. Çevresel standartlar, amaca yönelik yönetim ve öncelikler çevre ve kalkınma şartlarını yansıtmalıdır.” sözcükleri ile yer almaktadır.

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ve Türkiye’nin Haziran 1996’da gerçekleştirdikleri “İNSAN YERLEŞİMLERİ KONFERANSI HABİTAT II”nin sonunda yayınlanan “İSTANBUL DEKLARASYONU”nda ortaklık, paylaşım ve sistemin içinde yer alacak aktörlerin tanımlanması çabaları görülmektedir. Deklarasyon’un 12. maddesinde bu husus “Taahhütlerimizin gerçekleşmesi için, yapabilir kılma stratejisi ile ortaklık ve katılım ilkelerini en demokratik ve etkili yaklaşım olarak kabul ediyoruz. Yerel otoriteleri en yakın ortaklarımız olarak ve Habitat Gündeminin uygulanmasında temel kabul ederek, her ülkenin yasal yapısı içerisinde, demokratik yerel otoriteler vasıtasıyla desantralizasyonu teşvik etmeliyiz ve herseviyede Hükûmetleriçin anahtar ihtiyaçlar olan, şeffaflık, sorumluluk ve heveslilik özelliklerini sağlarken ülkelerin koşulları çerçevesinde onların finansal ve kurumsal kapasitelerini güçlendirmek için çalışmalıyız. Aynı zamanda, özerkliklerine saygı göstererek, parlamenterlerle, özel sektörle, işçi sendikalarıyla ve hükûmet-dışı ve diğer sivil toplum kuruluşlarıyla iş birliğini arttıracağız.” sözcükleri ile anlatılmıştır.

1983 yılında dönemin Norveç Başbakanı Gro Harlem Brundtland başkanlığında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (WCED) kurulmuştur. Komisyonun kurulmasında salt kalkınma uğruna çevreden özveride bulunulması yönündeki kaygı temel alınmış, çevre ve kalkınma arasındaki bağın anlaşılmasını sağlamak amaçlanmıştır. Bu doğrultuda, 1987 yılında pek çok ülkeden temsilcilerden oluşan bir grubun hazırladığı “Ortak Geleceğimiz” isimli rapor hazırlanmıştır. Ortak Geleceğimiz Raporu’nda çevrenin korunmasıyla kalkınma arasındaki bağlantıya vurgu yapılmakta uluslararası düzeydeki çevresel sorunların önemi farklı açılardan değerlendirilmektedir. Değişimin ve yeni bir küresel etik anlayışının yalnızca gerekli değil; günün insan kaynağı, teknolojisi, kaynakları ile aynı zamanda mümkün olduğuna değinilmiştir. Raporda belirtilen temel olguya göre çevre ile ekonomik sorunlar birbiriyle ilişkilidir ve insanların ihtiyaçlarının karşılanmasında doğal kaynakların korunması gerekmektedir. Bu noktada sürdürülebilir kalkınma stratejisi ortaya sürülmüştür. Raporda sürdürülebilir kalkınma kavramı “Bugünün ihtiyaçlarını gelecek nesillerin de kendi ihtiyaçlarını karşılamalarında ödün vermeden karşılamak” biçiminde tanımlanmaktadır.

“Alan Yönetimi ile Anıt Eser Kurulunun Kuruluş ve Görevleri ile Yönetim
Alanlarının Belirlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”te ise
alan yönetiminin hedefleri şöyle sıralanmıştır:
a) Alan sınırlarının tarihi, sosyal, kültürel, coğrafi, doğal, sanatsal bir bütünlük içerisinde etkileşim sahaları ve tarihi, kültürel, sosyal, coğrafi ve sanatsal nedenlerle ilişkili bulunduğu bağlantı noktalarının alanın korunması, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi bakımından doğru tespit edilmesi,
b) Koruma, erişim, sürdürülebilir ekonomik kalkınma ihtiyaçları ile yerel toplumun ilgisi arasında uygun bir denge oluşturmanın yollarının yönetim planı ile gösterilmesi,
c) Alanın değerini arttırarak uluslararası bir seviyeye çıkarmak için genel stratejiler, yöntemler ve araçların geliştirilmesi, mali kaynakların belirlenmesi ve yaratılması,
d) Kültür turizmini geliştirmek amacıyla uluslararası iş birliği ve paylaşımı yaratacak etkinlik ağının kurulması,
e) Belirli bir bölge içinde birbirleriyle ilişkilendirilerek sektör oluşturma potansiyeli bulunan sit alanlarında bölgesel kültür sistemlerinin gelişimi için
uygulama planlarının yaratılması,
f) Yönetim alanlarının korunması ve değerlendirilmesinde kamu kurum ve
kuruluşları, sivil toplum örgütleri, alanda mülkiyet hakkı bulunanlar, gönüllü kişi ve kuruluşlar ile yerel halkın iş birliği yapması,
g) Sit alanları ve ören yerleri ile etkileşim sahalarının bakım, onarım, restorasyon, restitüsyon, teşhir, tanzim ve çevre düzenlemesi ile birlikte alan yönetim amaçları doğrultusunda uluslar arası koruma prensipleri ve sözleşme
hükümleri çerçevesinde korunarak yaşatılmasının yanı sıra kullanım ve
gelişim ilkelerinin ve sınırlarının belirlenmesi,
h) Kültür varlıklarının yönetiminde, konservasyon alanında, tasarım ve uygulamada, uzmanlık ve ekipmanda yüksek standartların kullanılması.

Yönetim Planı“yönetim alanının korunmasını, yaşatılmasını, değerlendirilmesini sağlamak amacıyla, işletme projesini, kazı planı ve çevre düzenleme projesi veya koruma amaçlı imar planını dikkate alarak oluşturulan koruma ve gelişim projesinin, yıllık ve beş yıllık uygulama etaplarını ve bütçesini de gösteren, her beş yılda bir
gözden geçirilen planlar”

Yaşatma, bir yapıda değişik nedenlere bağlı olarak görülen bozulma ve deformasyonların çeşitli teknikler kullanılarak giderilmesi ve fiziksel ömrünün uzatılmasıdır.

Kültürel mirasın yönetimi, sadece bir ya da birden fazla taşınmazın bir araya gelmesi ile oluşan tarihsel alanların korunmasını amaçlayan yalın bir eylem değildir. Çünkü korunacak ve doğal olarak gelişimi sağlanacak olanlar sadece taşınmazlar değil, o alanda yaşayan toplum, o alanda yüzyılların birikimi ile oluşmuş soyut kültürel değerler, gelenekler, sosyal ve ekonomik ilişkiler, özetle “yaşam”dır. Bu bağlamda tarihsel çevre ve miras niteliğindeki yapılar bir yaşamın ayrılmaz birer altlığı olarak bir kez daha önem kazanmaktadır. Bu nedenle iyi bir yönetim planına dayalı bir alan yönetiminin, niteliği ve ölçeği ne olursa olsun şu araçlara gereksinimi vardır:

Kültür Varlıklarının Zayıf Yönleri:
• Kırılgan olmaları,
• Yok olduklarında yerlerine yenisinin konamayacak olmaları,
• Taklit edilebilmeleri,
• Sonsuz bir kaynak olarak görülmeleri ve bu yönde kullanılmaları,
• Kalkınmayı engelleyen bir faktör olarak görülmeleri,
• Bazı çağdaş işlevler için uygun olmamaları.

2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası, alan yönetiminin
“planlama ve koruma konusunda yetkili merkezî ve yerel idareler ile sivil toplum
kuruluşları arasında eş güdümü sağlamak için” oluşturulduğunu söylemektedir.
Buna göre iki temel paydaş, merkezî ve yerel yönetimlerin oluşturduğu “kamu
organları” ile sivil toplumun temsilcileri olan “sivil toplum örgütleri” olarak tanımlanabilir. Örneğin yönetim planının hazırlanması sürecinde önemli bir görev
üstlenen Danışma Kurulunda sivil toplum örgütleri Türk Mühendis ve Mimar
Odaları Birliği (TMMOB) temsilcileri, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)
temsilcileri, Türkiye Barolar Birliği temsilcileri, Türk Tabipleri Birliği temsilcileri,
Esnaf ve Sanatkarlar Odası temsilcileri varsa konuyla ilgili dernek, vakıf ve üniversiteleri olarak ayrıntılandırılmıştır.