ADOLESANLARDA (ERGENLERDE) BESLENME

Adolesan dönemi, insanda büyüme ve gelişmenin
büyük önem taşıdığı çarpıcı dönemlerden biridir.
Adolesan dönemi, “büyüyor, olgunlaşıyor” anlamına gelen
Latince “adolescere” sözcüğünden gelmektedir. Bu
dönem, fiziksel, biyokimyasal, ruhsal ve sosyal yönden
hızlı büyüme, gelişme ve olgunlaşma süreçleriyle
çocukluktan yetişkinliğe geçiş dönemidir.

Dünya Sağlık Örgütü;
• 10-19 yaş grubunu adolesan (ergen),
• 15-24 yaş grubunu genç ve
• 10-24 yaş grubunu ise gençlik terimi ile
tanımlamaktadır.

Adolesan olarak tanımlanan dönemin erken
dönemi okul çağı dönemi içerisinde yer almaktadır.
Beslenme biçimleri, genetik yapı, sosyo-kültürel
değişimler vb. nedenlerden dolayı adolesan belirtilerin
başlangıcı değişebilmektedir. Ergenlik belirtileri kızlarda
8-13 yaşlar arasında, erkeklerde 9-14 yaşlar arasında
başlamaktadır.

Ergenlik belirtilerin başlaması ve ilerlemesi kızlar
ve erkekler arasında farklılık gösterir. Genel olarak ergenlik
kızlarda memelerin, erkeklerde testislerin büyümesi ile
başlar. Kızların %15’inde ilk bulgu genital bölgede
kıllanma, nadiren de adet kanamasının başlaması olabilir.
Erkeklerde testis büyümesini fark etmek zor olduğundan
genital kıllanmanın ilerlemesi ile ergenlik değerlendirilir.

Ergenlik çağında gözlenen başlıca değişiklikler
şöyle özetlenebilir:
• Vücut şeklinde cinsiyet hormonlarına bağlı
değişiklikler görülür. Özellikle vücuttaki yağ
dokusunda, kas ve kemik yapısında değişiklikler
olur. Kız çocuklarında göğüs ve kalçalar
belirginleşir. Erkeklerde ise kalçalar küçülür,
vücut adaleli ve az yağlı bir görünüm alır.
Fiziksel aktivite ile birlikte yeterli kalsiyum alımı
kemik mineral yoğunluğunu artırır.
• Psikolojik değişiklikler nedeniyle çocuk aileye
bağımlılığını yitirebilir ve etrafını umursamaz bir
davranışa girebilir. Bunun sonucu olarak çocuk
ailesinden çok arkadaşlarına yönelir; onlarla
birlikte olmak ister.
• Sosyal değişiklikler görülür. Ergen arkadaşları ile
daha fazla birlikte olmak ister

Gencin ileriki yaşamında sağlığını olumlu
etkileyecek alışkanlıkların kazandırılmasında aileye, okula
ve toplumun diğer kurumlarına önemli görevler
düşmektedir.

Adolesan çağında büyüme hızlıdır. Hızlı büyüme
ve gelişme ise, enerji ve besin öğelerine ihtiyacı arttırır.

Bedensel hareketler artırıldığı, yeterli ve dengeli
beslenmeye dikkat edildiği sürece kasların gücü artar ve
şişmanlık sorunu önlenir, kemik mineral yoğunluğu artar.
Böylece ileriki yaşlarda osteoporoz görülme riski azalır

Yetersiz beslenme sonucu gençlerde artan besin
öğeleri ihtiyaçlarının karşılanamaması, sağlık kurallarına
uyulmaması sonucu bağırsak parazitlerinin varlığı, diyetle
C vitaminin yetersiz düzeyde alınması, kızlarda
menstrüasyon durumu, kansızlığın nedenleri arasında yer
almaktadır.

Ülkemizde yapılan araştırmalara göre diş
çürüklerinin görülme sıklığı %40-80 arasındadır. Diş
çürükleri aşırı şeker tüketimi, sularda flor azlığı, yetersiz
beslenme, yetersiz kalsiyum ve D vitamini, gazlı ve kolalı
içeceklerin tüketimi, diş bakımı ve temizliğinin yeterince
yapılmaması sonucu görülür.

Diş fırçalama, ksilitol vb. yapay tatlandırıcı
içeren sakızların her yemek sonrası en az 10-15 dakika
çiğnenmesi diş çürüklerini önlemektedir.

Basit guatr, besinler ve su ile iyodun yetersiz
alınması sonucu çocuklarda ve gençlerde görülen önemli
bir sağlık sorunudur. 6-12 yaş grubu çocukların ortalama
%30’unda guatr sorunu bulunmaktadır.

Ergenlerde günlük önerilen protein miktarı,
erkekler için 54-72 g, Demir miktarı 10 mg’dir.

Adolesan çağı çocuklarda önerilen günlük enerji
ve besin öğeleri; Enerji, Protein, A, D, E ve C vitamini,
Tiamin, Riboflavin, Niasin, Kalsiyum, Fosfor Demir ve
Çinko’dur.

Adolesan çağı çocukları için erkeklerde ve
kızlarda kalsiyum miktarı 1300mg olarak belirtilmiştir.

Adolesan çağı çocukları için belirtilen besin
değerlerine göre kız çocuklarının alması gereken enerji
miktarı 2260 kkal/kg, çinko miktarı ise, 10 mg’dir.

17 yaşındaki bir erkek çocuğunun normal
değerleri 167.2-183.1 cm arasında değişmektedir. Bireyin
boy uzunluğu 163 cm olduğundan ve çok kısa olarak ifade
edilen değer 160.8 olduğundan bireyin boy uzunluğu kısa
olarak yorumlanabilir

19 yaş ve üzeri bireylerde BKI hesaplanmaktadır.

Beden kütle indeksinin hesaplanması zayıflık ve
şişmanlığın pratik bir değerlendirme yöntemidir. Beden
kütle indeksinin hesaplanmasında vücut ağırlığı kilogram
olarak alınır. Ölçülen boy uzunluğu santimetreden metre
cinsine çevrilir. Vücut ağırlığı boy uzunluğuna bölünür.
Standart olan değerlerle kıyaslanır.

Bu değerler Dünya Sağlık Örgütü tarafından
yayınlanmış olup, standart ifadeler içermektedir.

15 yaşında bir kız çocuğunun normal değerleri
17.7 ve 23.7 arasındadır. Şişmanlık değeri 27.6
olduğundan ve bu kızın beden kütle indeksi 26
olduğundan hafif şişman olarak değerlendirme yapılabilir.

19 yaş ve üzeri bireylerde beden kütle indeksi
değerlerine göre sınıflamada 18.5 ve 24.9 arsındaki
değerlerin sınıf karşılığı normaldir. Bu nedenle 22 yaşında
olan bir birey normal sınıflamada yer almaktadır.

Bu değerler;16’dan küçük ise ağır düzeyde
zayıflık, 16.0 ile 17.0 arasında ise orta düzeyde ağırlık,
17.0 ile 18.5 arasında ise hafif düzeyde zayıflık, 18.5 ile
24.9 arasında ise normal, 25.0 ile 29.9 arasında ise kilolu,
toplu, hafif şişman, 30.0-39.9 arasında ise şişman olarak
nitelendirilir. Eğer bireyin beden kütle indeksi 40’dan
büyük ise ağır düzeyde şişman denilmektedir.

Yeni reşit olan bir kız çocuğu 18 yaşında
olacağından normal aralığı 18.5-24.9 olarak belirtilmiştir.
Bireyin beden kütle indeksi 30 olduğundan şişman olarak
değerlendirilmektedir.

Genellikle ayaküstü beslenmede A ve C
vitaminleri, kalsiyum, posa tüketimi yetersizdir, yağ ve tuz
tüketimi ise yüksektir.

Bu yaş grubundaki bireylerin yapmış olduğu en
önemli beslenme hatalarından birisi öğün atlama, diğeri
ise ayaküstü beslenmedir.

Sabah kahvaltısı günün en önemli öğünüdür.
Ergenler zaman yönetimini yapamadıkları için kahvaltı
etmeden okula gitmektedir. Yeni bir günün başlangıcında,
bütün gece aç kalan vücudun, çalışma gücüne kavuşması
için sabah kahvaltısının önemi büyüktür. Uzun süren bir
açlık sonucu kahvaltı edilmediğinde kişi kendini güçsüz
hisseder, başı döner, yeterli enerji oluşmadığı için zihinsel
faaliyetler özellikle dikkat, çalışma ve öğrenme isteği azalır.
Okulda başarı düşer. Kahvaltı beyin çalışması için gerekli
enerjiyi sağlayarak öğrenmeyi olumlu yönde etkiler.

Ülkemizde adolesan dönemi gebeliklerine de
sıklıkla rastlanmaktadır. Bu durumda büyüme çağındaki
gencin gereksinmelerine birde bebeğin büyümesi ve
gelişimi için gereken gereksinme eklenmektedir. Sigara ve
alkol kullanımı engellenmeli, gençler bu maddelerin
zararları konusunda bilinçlendirilmelidir.

Gençler çok az besin tüketmekte, yemek yemeği
reddetmekte, kendi kendini kusturmakta, laksatif ve
diüretik ilaçlar kullanmakta ve sağlığı bozulmaktadır. Bu
durumda genç, vücut ağırlığını aşırı derecede kaybeder ve
bir deri bir kemik görünümünü alır.Bu durumlarda gencin
psikiyatrik tedavi görmesi, sorunların nedenlerinin
araştırılması gerekmektedir.

Son yıllarda modernleşmekte olan toplumları
tehdit eden bir durum olan yeme davranışı bozuklukları
önceleri genç kadınlarda görüldüğü düşünülen bir sağlık
sorunu gibi iken, bugün toplumun daha geniş bir kesimini
ve özellikle ergenleri etkilediği zayıflığın “güzelliğin” bir
parçası olduğu fikri yaygınlaşmaktadır. Yeme davranışı
bozuklukları genelde kronikleşen ve son derece ciddi komplikasyonlara neden olmaktadır. Adolesan çağında
özellikle kızlarda yemek yeme ile ilgili davranış
bozuklukları görülmektedir. 

Yeme davranış bozuklukları;
• Anoreksia nevroza,
• Bulimia nevroza,
• Tıkınırcasına yeme bozukluğu,
• Başka türlü tanımlanan yeme bozuklukları olarak
dört grupta incelenmektedir.

Sosyali psikolojik, kültürel ve fizyolojik
etmenlere bağlı yeme bozukluğudur. Kişi bulunduğu yaş
grubu ve boy uzunluğuna göre normal kabul edilen en
düşük vücut ağırlığı ya da bunun biraz üzerindeki değeri
kabul etmez, şişmanlamaktan aşırı korkar. Vücut ağırlığını
algılayışında bozukluk vardır. Genellikle 12-18 yaş grubu
genç kızlarda sık görülen bir sorundur.

Anoreksia nevrozanın belirtileri; ağırlık kaybı,
iştah kaybı, açlığı ve yorgunluğu inkar, beden algı
bozukluğu, amenoredir (ardı ardına en az 3 mestrual
periyodun olmamasıdır).

Bulimia Nevroza, tekrarlayan aşırı yemek yeme
bir yandan kilo almaya neden olurken kişi diğer yandan da
kilo almayı durdurma çabasıdır. Bu nöbetler esnasında
hastaların tüm çabalarına rağmen yemek yemeyi
durduramadığı görülür. Beden ağırlığı, güzellik-çirkinlikle
aşırı uğraş vardır ve hastalar yemeyi durdurmadıklarından
kilo almamak için laksatif kullanırlar ya da yemekten
sonra isteyerek kusmaya neden olacak ilaç alırlar ve/veya
kendilerini kustururlar.

Bulimia nevroza tanısı konması için kişinin en az
3 ay süre ile ve en az haftada 2 kez tıkınırcasına yemek
yemesi ve çalışması davranışlarını sergilemesi gerekir.

Tekrarlayan tıkanırcasına yeme atakları, atak
esnasında kontrol hissinin kaybolması (olağandan hızlı ve
rahatsız olana kadar yemek, aç olmamasına karşı yemek)
önem taşımaktadır. Tıkınırcasına yeme bozukluğu,
bulimia nevrozdan farklıdır. Bu kişiler bulimik kişilere
nazaran obez veya obez olmaya yatkındırlar. Genellikle
sabah kahvaltı yapmazlar, ancak akşamları enerji alımları
gündüzden farklıdır.

Yeme davranışı bozukluklarının nedenleri şöyle
sıralanabilir:
• Şişmanlık; şişmanlama durumunun ilerlemesi.
Zayıf olma yönünde sosyal baskı, vücut
hoşnutsuzluğu nedenlerden biridir.
• Zayıf olmak için çevreden gelen baskılar,
• Diyet yapma isteği(çok düşük enerjili diyetleri
yapma, aç kalma),
• Mükemmeliyetçilik,
• Ergenlik dönemi,
• İşleri gereği zayıf beden yapısına sahip olma
(dansçılar, modeller vb.) isteğinin varlığıdır.

İlgili hususlar şöyle sıralanabilir:
• Ekonomik ve teknolojik gelişmeler,
• Diğer toplumlardan etkilenme,
• Hızlı kentleşme,
• Kitle iletişim araçları aracılığıyla yapılan
reklamlar bireylerin beslenme düzeni ve
alışkanlıklarının değişmesine neden olmaktadır.

Fast-food terimi, hem ayaküstü yenilen sokakta
satılan hem de sınırlı sayıda ürünlerin önceden pişirilmiş
veya paketlenmiş şekilde ve çok pahalı olmayan
restoranlarda servis edilmesi olarak tanımlanmaktadır.

Hamburger, cheeseburger, chicken burger,
chicken sticks, kumpir soslu, mayonezli salatalar, pizza
patates kızartması vb. ürünlerin tüketim grubu çocuklar,
çalışanlar ve diğer aile bireyleridir.

Tüketime hazır besinler arasında pastane
ürünleri, simit, poğaça, kek, bisküvi, pasta vb. ürünler hem
ara hem de ana öğünlerde tüketilir ve bu ürünlerin satış
yeri sokak ve pastane olmaktadır. Tüketen grup genellikle
çocuklar ve gençlerdir.

Ekmek arası köfte, lahmacun, döner, pide, ciğer
kavurma gibi besinlerin tüketici grubu çocuklar ve
yetişkinler olup, ana öğün olarak tüketilmektedir. Bu
ürünlerin satıldıkları yerler sabit ya da seyyar
olabilmektedir.

Özellikle okullarda kantinlerde satılan
tost/sandviç’dir. Bunların peynirli, sucuklu, salamlı ve
sosisli versiyonları bulunmaktadır.

Türk toplumunun yaşam şekli ve sosyal yapısı
incelendiğinde; hızlı hazır beslenme şeklinin yüzyıllar öncesinden de var olduğu söylenebilir. Yufka veya ekmek
arası yiyecekler (azık) buna örnek olarak verilebilir. 

Yeterli ve dengeli beslenmede temel kural;
değişik besin öğelerinin bir arada, bireyin gereksinmesini
karşılayacak miktarlarda, sağlık kurallarına uygun olarak
alınmasıdır. Bu nedenle bir öğünde tek bir besinin
tüketilmesi, besin gruplarından birinin veya ikisinin bile
yer almamasının dengesiz beslenmeye neden olacağı
bilinmektedir. Bu şekildeki bir beslenme şeklinin
alışkanlık haline dönüşmesi ise, dengesiz ve yetersiz
beslenme sorunlarını ortaya çıkarmaktadır.

İlgili sorunlar şöyle sıralanabilir:
• Ayaküstü ya da hızlı hazır tüketilen yiyecekler
daha fazla enerji alımına ve şişmanlığa neden
olmaktadır.
• Ayaküstü hazır besinlerin ara öğünlerde tüketimi,
özellikle çocukların ana öğünlerde temel besin
gruplarını (süt ve ürünleri yumurta, sebze,
meyve) daha az tüketmelerine neden
olabilmektedir. Ayrıca çocukların iştahlarının
azalması ve tek yönlü beslenme hataları
sonucunda da sağlık sorunları gelişebilir.
• C vitamini, A vitamini ve ön öğesi
karotenoidlerin düşük düzeyde alımı bağışıklık
sisteminin gelişimini engeller, kalp damar
hastalıkları ve kanser riskini artırır.
• Büyüme çağında kalsiyumun yetersiz alımı
büyümeyi olumsuz etkilediği gibi menopoz
sonrası osteoporoz riskini de arttırır.
• Fast-food besin hazırlanmasında doymuş yağların
kullanımı ve trans yağ asitlerinin varlığı, kan
lipidlerini ve kan basıncını yükselterek koroner
kalp hastalığı için risk oluşturmaktadır.
• Yağda kızartılmış besinlerin sık ve sürekli
tüketimi kalp-damar ve sinirim sistemi
hastalıkları ile kanser riskini arttırmaktadır.

Ayaküstü yemeğe hazır yiyeceklerin uygun
olmayan koşullarda hazırlanması, enfeksiyon riskini de
arttırmakta, kimi zaman besin zehirlenmelerine de neden
olmaktadır. Özellikle elle hazırlanan, hazırlandıktan sonra
bekleyen, yeterince pişirilmeyen yiyecekler sarılık,
dizanteri ve diğer bağırsak enfeksiyonları için uygun besin
yerleridir.

Ayaküstü tüketilen yiyeceklerin çoğunda diyet
posası yetersizdir. Diyet posasının yetersizliği plazma
kolesterol düzeyini yükselttiği gibi rektum kanser riskini
de arttıran faktörlerdendir.
49. Aşırı kola tüketiminin sonuçları nelerdir?
Cevap: Ayaküstü beslenme biçiminde yer alan kolalı
içecekler bileşimindeki şeker ve asit, diş sağlığının
olumsuz etkilenmesine neden olmaktadır. Kolalı
içeceklerin aşırı tüketimi de kafein alımını arttırmaktadır.

Fast-food sisteminde yer alan yiyeceklerin bir
kısmında ön hazırlama sırasında tuz eklendiğinden
sodyum alımının artması hipertansiyon, mide kanseri ve
osteoporoz riskini arttırır.

Teknolojik işlem görmüş yiyeceklere katılan
katkı öğeleri de sağlık açısından sakıncalı olabilmektedir.
Bu katkı maddelerinin hazır ürünlerdeki miktarlarının
artması ve/veya bu ürünlerin sıklıkla tüketiliyor olması
sağlık açısından sakıncalar yaratabilir.