OKUL ÇAĞI ÇOCUKLARININ BESLENMESİ

1-5 yaş grubunu kapsayan döneme okul öncesi
veya oyun çocuğu dönemi denir.

Eğer anne ve baba yemek yedirmek için ısrar
ederse, ödüllendirme ve ceza verme gibi tutumlar
sergilerse çocuğun yemek yeme alışkanlığı olumsuz yönde
etkilenmektedir.

Çocukluktaki ilk beslenme deneyimlerinin
yetişkinlik yaşamındaki beslenme modeline etkisi vardır.
Bu nedenle çocuk zorlanmadan değişik yemek çeşitlerine
alıştırılmalı ve doğru besin seçme alışkanlığı edinilmesine
çalışmalıdır. Çocuğun bir tek besin türüne bağımlı
kalmamasına dikkat edilmeli, besin çeşitliliği
sağlanmalıdır.

Çocukların fiziksel aktiviteleri fazla olduğundan
günlük enerji ihtiyaçları yetişkinlerden daha fazla
olmaktadır. Günlük enerji ihtiyacı yetişkin bireyler için
30-40 kkalori/kg/gün iken, bu değer oyun çocuğunda 80-
90 kkalori/kg/gündür.

Günlük beslenme planı içinde iyi kaliteli
proteinlerden 1 yumurta, 500 gram süt veya yoğurt, en az
1 porsiyon et veya kuru baklagillerin tüketimi günlük
protein alımı için uygundur. Bu yaş grubu çocukların
günlük protein ihtiyacı 1-2 gram/kg/gündür.

Okul öncesi çocukların beslenmesinde
karbonhidratlardan şeker, günlük enerjinin daha çoğunu
sağlamaktadır. Ancak yüksek oranda şeker ve şekerli
besinler çocukların beslenmesi için olumlu değildir. Şeker
alımı ile iştahsızlık ve diş çürümeleri arasında sıkı bir
ilişki vardır. Bu riski azaltmak için şekerli içeceklerin,
tatlıların ve abur cubur denilen kraker, bisküvi, simit gibi
besinlerin fazla tüketilmemesi özellikle ara öğünlerde
çocuklara verilmemesi önerilmektedir. Günlük toplam
enerjinin %50-60’ı değişik türdeki karbonhidratlardan
karşılanmalıdır.

Bir tarafta sendika, diğer tarafta da işveren ya da
işveren örgütünün yer aldığı, ücret ve çalışma koşullarına
ilişkin yapılan pazarlık ve görüşmelerdir.

Küçük çocuklarda yetersiz enerji içerikli
beslenme ile sonuçlanacağından yağ alımı sağlayacak
besinler çocuklara yedirilmelidir. Yağların enerji
sağlamalarının yanı sıra, yağda eriyen vitaminlerin
kullanılmasında, sinir sisteminin çalışmasında da önemli
görevleri vardır. Doymuş (katı) yağların ve yağlı
besinlerin çok tüketimi kalp damar hastalıklarının
oluşumunda risk faktörüdür. O nedenle özellikle margarin,
tereyağı ve yağlı etlerin ve diğer yağlı besinlerin tüketim
alışkanlığını erken yaşlarda sınırlamakta yarar
bulunmaktadır.

Okul öncesi çocukların günlük besinleri üç ana
öğünde verilmelidir. Ana öğünlere süt ve ayran, ara
öğünlere taze meyve ve meyve suyu eklenmelidir. Kış
aylarında d vitamini takviyesi ve düşük sosyo-ekonomik
seviyede bulunan çocuklara da kandaki hemoglobin
düzeylerine göre demir hapları verilebilir.

Günlük menü planlamasında menülerde yer
alacak besinlerin içerdikleri besin öğeleri açısından
birbirinin tamamlanmasına dikkat edilmesi gerekmektedir.
Organizmanın düzenli çalışması, büyüyüp gelişmesi besin
öğelerinin aynı anda birlikte tüketilmesiyle mümkündür.
Öğünlerde tek bir yiyeceğin tüketimi bunu sağlayamaz.
Mesela, A, D, E ve K vitaminlerinin vücutta kullanılması
için yağ gereklidir. Demirin kullanımında, folik asidin
aktif hale gelmesinde C vitaminine; kalsiyum ve fosforun
kemiklerde depolanmasında D vitaminine ihtiyaç vardır.
Bu faktörlerin dikkate alınarak menü planlaması yapılması
gerekmektedir.

Günlük menüde temel besin gruplarında yer alan
besinler her öğünde özellikle bulunmalıdır. Çocuk bu
besin gruplarından enerji, protein, yağ, vitamin ve mineral
ihtiyaçlarının tümünü karşılamalıdır.

Günlük menüde yer alacak besin grupları şöyle
sıralanabilir:
• Süt ve süt ürünleri (yoğurt, peynir, çökelek)
• Et ve benzeri besinler, kuru baklagiller, yumurta
• Ekmek ve tahıllar(buğday, mısır, pirinç ve unları
ve unlardan yapılmış ürünler)
• Taze sebze ve meyveler
• Şeker ve yağlar yardımcı grup olarak yer
almaktadır.

Öğünlerin düzenli olması, çocukluk çağında
kazanılan beslenme alışkanlığıdır. Yiyecekler küçük
porsiyonlar şeklinde verilmeli, bitiremeyeceği miktarlarda
ısrar edilmemelidir. Şişmanlığa eğilimi olan çocuklar dışında çocuğun
yiyeceği miktarlar isteğine bırakılmalıdır. Sabah, öğle ve
akşam öğünlerinde çocuğun yedikleri izlenmeli böylece
öğünlerde tükettiği besin miktarına bakılarak kuşluk,
ikinci bir de yatarken meyve, süt, ayran veya peynir,
ekmek gibi besinler verilebilir. 

Aile çocuğun yemek yeme alışkanlığını
geliştirmesinde en etken ortamdır. Çocukta ilk öğrenme
yakın çevresindeki bireyleri taklit etme biçimindedir.
Anne, baba, kardeşler onlar için en iyi birer modeldir.
Anne ve babanın sevdiği yiyeceğe karşı aşırı istek
oluştururken onların sevmediklerine de tepki
geliştirebilirler. Ailenin rolü beslenme alışkanlığında en
önemli etkendir.

Hastalıklar, zorla yedirme, öğün arası, enerji
yoğunluğu, fazla besin tüketimi vb. nedenler iştahsızlığı
oluşturabilir.

Oyunların çok çekici gelmesi ve bu sayede
çocuğun yemek yemeyi unutması, besine ilgisizlik, sofra
düzeninin olmaması, sofraya oturmamak, bir öğünde tek
tür besin tüketmek gibi durumlar ileride çocukların yemek
seçme, azla yetinme ve dengesiz beslenmeyi ortaya
çıkarabilmektedir.

Okul çağı; 6-14 yaş grubundaki çocukları
kapsamaktadır.

Okul çağı, büyüme ve gelişmenin hızlı olduğu,
yaşam boyu sürebilecek davranışların büyük ölçüde
oluştuğu bir dönemdir. En hızlı büyüme kızlarda 10-12,
erkeklerde işe yaklaşık 11-14 yaşında başlamaktadır.

Yetersiz ve dengesiz beslenen çocuk hastalıklara
karşı dirençsiz olur, sık hastalanır, hastalığı ağır seyreder
ve okula devamsızlık nedeniyle okul başarısı düşer. Bu
nedenle okul başarışını artırmak, sınıf tekrarlamalarını
azaltarak, eğitim ve öğretimin maliyetlerini düşürmek ve
gelecek nesillerin daha güçlü ve sağlıklı olmalarına temel
hazırlamak için çocukların beslenmesine önem
verilmelidir.

10-13 yaş grubunda erkek çocukların günlük
olarak 39-60 gram arasında protein, 75 mg ise C vitamini
almaları gerekmektedir.

Okul çağı çocuklarda önerilen günlük enerji ve
besin ögeleri; Enerji, Protein, A, D, E ve C vitamini,
Tiamin, Riboflavin, Niasin, Kalsiyum, Fosfor, Demir ve
Çinko’dur.

Ara öğünler kuşluk, ikindi ve yatarken yenilen
besinlerden oluşmaktadır. Kuşluk vaktinde, 1 adet elma ve
1 su bardağı ayran, İkinci vaktinde 1 adet elma, 1 orta
dilim ekmek, 1 kibrit kutusu kadar peynir, yatarken ise 1
adet portakal ve 1 su bardağı süt önerilen programlar
arasındadır.

Sabah beslenme programında 1 adet yumurta, 1
su bardağı süt, 1 yemek kaşığı bal veya pekmez, 1 adet
domates veya portakal, 1-2 orta dilim ekmek yer almalıdır.

8 yaşındaki bir kız çocuğunun 21.3-29.8 kg
arasında vücut ağırlığı değişmektedir.

10 yaşındaki bir erkek için boy değerleri 131.2-
144.4 arasında olmalıdır.

BKİ’nin hesaplanması zayıflık ve şişmanlığın
pratik bir değerlendirme yöntemidir. Beden kütle
indeksinin hesaplanmasında vücut ağırlığı kg olarak alınır.
Ölçülen boy uzunluğu santimetreden metre cinsine
çevrilir. Vücut ağırlığı boy uzunluğuna bölünmesiyle
hesaplanmaktadır.

Her besin grubundan besinler günlük 3 ana ve 2-
ara öğüne dağıtılarak tüketilmelidir. Sabah kahvaltısı,
öğlen ve akşam yemekleri ana öğünlerdir. Sabah ile öğlen
arasındaki ara öğün kuşluk, öğlen ile akşam yemeği
arasındaki öğün ise ikindidir. Sağlıklı beslenme için üç
öğün yemek yemek önemlidir. Ana öğünlerin atlanmaması
yeterli ve dengeli beslenme için büyük önem taşımaktadır.

Kahvaltı beyin çalışması için gerekli enerjiyi
sağlayarak öğrenmeyi olumlu yönde etkilemektedir. Bu
nedenle günün en önemli öğününü oluşturmaktadır.

Ayaküstü beslenmeden kaçınılmalıdır. Ayaküstü
beslenme (fast-food) veya abur cubur beslenme alışkanlığı
çocuk ve gençler arasında yaygın olarak görülmektedir. Bu tür beslenmede enerjinin büyük çoğunluğu yağdan
gelmektedir. Aşırı yağ alımı şişmanlamaya ve çeşitli
hastalık risklerinin artmasına neden olmaktadır. 

Ortaya çıkan sorunların başında demir
yetersizliği anemisi, şişmanlık veya zayıflık, vitamin
yetersizlikleri, basit guatr ve diş çürükleri gelmektedir.
Besinlerle geçen hastalık riskleri artmakta, beslenmenin
maliyeti yükselmekte ve bu durum dengesiz beslenme
yani obezite ile sonuçlanmaktadır.

Çocukların beslenme eğitiminde dikkate alınması
gereken genel ilkeler şöyle sıralanabilir:
• Beslenme eğitimine çok erken yaşlarda
başlanmalıdır.
• Beslenme eğitiminde en etkin yöntem büyüklerin
çocuklara iyi örnek olmalarıdır.
• Okul öncesinde ve diğer okullarda öğretmenler
çocuklara iyi örnek olmalıdırlar.
• Çocuğun evde ve okulda beslenme, büyüme ve
sağlık ilişkilerini deneyerek öğrenmesine olanak
yaratılmaktadır.
• Çocuğun büyümesi izlenmelidir.
• Çocukların hatalı besin seçimleri önlenmelidir.
• Öğretmenler; besinlerin, hazırlanması ve
saklanmasında hatalı uygulamalara çocukların
dikkat etmesini sağlamalıdırlar.
• Öğün atlamanın zararları anlatılmalıdır.
• Okul kantinleri ve çalışanların denetimi
yapılmalıdır.

Yeni doğan, yaşamının ilk 6 ayında anne sütüyle
beslenmektedir. Altıncı ayından sonra anne sütünün yanı
sıra bebek, değişik tatlardaki ek besinlere de
alıştırılmalıdır. Çoğu anne bebeğe hep tatlı yiyecek ve
içecekler verir. Örneğin meyve suyuna, yoğurda şeker
koyar. Şekerli muhallebi, şekerli çay, şekerli süt, şekerli
bisküvi sıklıkla verilen yiyeceklerdendir. Bebeğin bu tada
alıştırılması daha sonraki yıllarda kazanılan alışkanlığın
bırakılmasını güçleştirmektedir. Anne sütü alan bebeğe
verilecek bu tür besinlerin şekersiz olması, çocuğun ileride
yemek seçmesi ve tatlı şeyleri çok isteme gibi sorunları
önlenmiş olmaktadır.

Çocuk gördüklerini taklit ederek öğrendiğinden,
evde anne ve babasını okulda ise öğretmenlerini taklit
etmektedir. Çocuğun yanında ailenin büyüklerin
yemeklere karşı olumsuz davranışta bulunmaları,
tartışmaları çocuğun istekli yemek yemesini
engellemektedir. Çocukların tabaklarına yiyecekleri kadar
koymalı böylece artık bırakması önlenmelidir.

Öğretmenler; büyüme ve gelişmenin önemini
büyüme ve gelişme için hangi besinlerin gerekli olduğunu,
değişik besinlerin sağlık için görevlerini anlatarak, sağlıklı
beslenme ile ilgili resimler çizerek, çizdirilerek çocukların
bilinçlenmesini sağlamalıdır.

Çocuk evde yemeklerin ve sofranın
hazırlanmasına yardım etmeli, yapılan yanlış ve doğru
uygulamalar nedenleriyle açıklanmalıdır. Besin hazırlama
öncesinde el yıkamanın hastalıklardan korunmada önemli
olduğu öğretilmelidir. Sebze ve meyvelerin kesildikten
sonra tüketilmeden bekletildiğinde vitamin yitirileceği bu
nedenle sofraya otururken hazırlanması önerilmektedir.
Taze meyvelerin hazır meyve sularından daha fazla
vitamin C sağlayacağı, süt, yoğurt ve ayranın kemiklerin
gelişimi için kalsiyum sağlayacağı, gazlı içecelerin ve
şekerlemelerin değersizliği, diş çürümelerine neden
olacağı sürekli olarak anlatılabilir.

Çocuğun uygun aralıklarla boy ve vücut ağırlığı
ölçülerek büyümesi izlenmelidir. Büyüme durumundaki
gerileme veya aşırı kilo alma ile beslenmesi arasındaki
ilişki kurma yeteneği geliştirilmelidir. Aynı şekilde
halsizlik, yorgunluk gibi durumların yetersiz beslenme
sonucunda olabileceği açıklanmalıdır.

Besleyici değerleri yönünden birbirinin yerine
geçebilen besinler, bir besinden sağlanan yarar ve maliyet
gibi hususlar bilinmediğinde özentiyle, reklamların
etkisiyle akıcılıktan uzak, gelişigüzel seçimler
yapılmaktadır. Hatalı besin örnekleri;
• Pekmez yerine reçel,
• Mercimek yerine şehriye,
• Süt, ayran yerine kolalı ve şekerli hazır meyve
suları,
• Yumurta yerine bisküvi, pasta, kek veya
şekerlemeler,
• Mevsimlik sebze, meyve yerine turfanda yetişen
sebze ve meyveler,
• Tam tahıl unundan yapılmış ekmek yerine, beyaz
ekmek seçimi gibi örnekler çoğaltılabilir.

Besinlerin hazırlanması kadar saklanması da
büyük önem taşımaktadır. Besinlere, böcek öldürücüler ya
da diğer ilaçlarla deterjan ve plastik maddelerin karışması
kısa ya da daha uzun dönemde sağlığın bozulmasına
neden olur. Besinler uygun olmayan sıcaklıkta
saklandığında ise, besinlerde mikroorganizmaların
üremesi kaçınılmazdır. Bu tür besinlerin tüketimi besin
zehirlenmelerine neden olmaktadır.

Besinlerin bileşiminde bulunan protein,
vitaminler ve minerallerde besin hazırlama ve pişirilme
işlemleriyle kayıplar olur. Bu kayıpların en az düzeyde
olması o besinin sağlığa olan yararı açısından önemlidir.
Yapılan hatalar arasında;
• Sebzelerin bol suda haşlanarak, haşlama suyunun
süzülerek atılması,
• Sebze ve meyvelerin kesildikten sonra
bekletilmesi,
• Süt ve yoğurdun gün ışığında bekletilmesi,
• Yoğurdun suyunun süzülmesi,
• Sütlü tatlıların yapımında, şekerin önceden
eklenerek uzun süre yüksek sıcaklıkta pişirilmesi
• Makarna ve eriştenin haşlama sularının süzülerek
dökülmesi,
• Yağların yakılarak yemeklere eklenmesi
gelmektedir.

Yuva ve okul çocuklarının belirli zamanlarını ev
dışında geçirmeleri nedeniyle, bu çocuklar genellikle bazı
öğünleri atlamaktadır. Yapılan araştırmalarda en çok
atladıkları öğünün kahvaltı olduğu belirtilmektedir.
Kahvaltı etmenin ya da yetersiz kahvaltının başlıca
nedenleri çocuğun zaman ayarlamasını iyi yapamamazlığı,
ailenin ilgisizliğidir. Çocuk, zamanını dinlenme, oynama
ve çalışma faaliyetlerine uygun şekilde ayarlama
alışkanlığı kazanamadığında; sabahları vaktinde kalkıp
kahvaltı edememektedir.

Yuva ve okullarda öğle yemekleri veriliyorsa, bu
menülerin de okul yöneticileri ve öğretmenler tarafından
denetimi gereklidir. Tam gün öğretim yapan okullarda
verilen öğle yemeği çocuğun günlük gereksiniminin en az
1/3’ünü karşılaması önerilmektedir.

Yuva ve okuldaki yemeği beğenmeyen çocuk ya
yine okul kantininden ya da çevreden besleyici değeri
düşük ve sağlıksız yiyecek ve içeceklerle karın
doyurmaktadır. Bu da bir yandan dengesiz beslenmeye
neden olmakta diğer yandan da besinlerle geçen
hastalıklar(sarılık, bağırsak parazitleri vb.) riskini
arttırmaktadır. Ayrıca beslenmenin de maliyetini
artırmaktadır.

Bu yönetmelik, okullarda kantin işleten kişilerin
ve kuruluşların kantin işletmeciliği ihalesi ile ilgili
hususları içermektedir.

Kantin işletmeciliği yapan kuruluşların hangi
besinlerin satılması gerektiği konusu “ihale
şartnamesi”nde belirtilmektedir.

Karbonhidrat içeriği dolayısıyla enerji içeriği
yüksek olan bu besinlerle beslenme ileride pek çok sağlık
sorununa neden olabilecek olan şişmanlığın gelişmesinin
temel faktörüdür. Fiziksel aktivitenin de azalması
şişmanlığı arttıran bir diğer nedendir. Şişmanlık
çocuklarda hipertansiyon, diyabet ve kalp damar
hastalıkları başta olmak üzere pek çok hastalığa zemin
hazırlamaktadır