ANNE BABA EĞİTİMİ - Deneme Sınavı - 3

Travmatik yaşantı çoğunlukla yoğun korku, dehşet, çaresizlik gibi duygusal tepkiler ve hızlı kalp çarpıntısı, irkilmeler, mide salgılarında artış, sakarlık gibi fiziksel stres tepkilerinin ortaya çıkmasına neden olur. Sakarlık fiziksel tepkilerden biridir.

İnsan eliyle oluşturulan travmatik yaşantılar bilerek amaçlı olarak veya makine ve sistemlerin hatası sonucunda kaza ile oluşan felaketlerdir. Kazayla oluşan travmalara örnek olarak, trafik, tren ve uçak kazaları, yangınlar, tüp ve doğalgaz patlamaları, grizu patlamaları, bina veya duvar çökmesi, göçükler, nükleer kazalar verilebilir. Buna karşın savaşlar, soykırımlar, kitle katliamları, işkence tecavüz ve terör eylemleri gibi olaylar ise insan eliyle bilerek ve amaçlı bir şekilde geniş anlamda travmaya yol açan örneklerdir.

Eğer travmatik olay öncesinde çocuk stres verici olaylarla başa çıkma gücüne sahipse afet sırasında bu başa çıkma gücünü kullanabilmekte ve travmatik olaylardan daha az etkilenmektedir. Belirtilen durumda çocuğun depremi önceden tecrübe etmesi ve okul ve aile ortamında eğitim almış olması başa çıkma gücünü geliştirici etkenler olarak gösterilebilir.

Kaçınma tepkileri çocuğun travmatik olayla ilgili olan düşüncelerden, duygulardan, etkinliklerden ve mekanlardan kaçınmasına işaret eder. Çocuk açısından olup bitenler o kadar acı vericidir ki çocuk, kendisine travmatik olayı hatırlatıcı olan her şeyden örneğin otomobilden, sesten sarsıntıdan, sobadan, belirli giyimli kişilerden uzak durarak âdeta olup bitenleri tümüyle unutmaya çalışmaktadır. Bu yaşantılar çok acı verici olduğu için çocuk, bu anılardan ve bunlara yol açan her uyarıcıdan kaçınmaya çalışır. Bu durum yaşamla ilgili etkinliklere ilgi duymamaya, kendini başkalarından uzak hissetmeye, duygusal küntlüğe veya duyguların sınırlanmasına yol açabilir.

0-2 yaş arasındaki çocuklarda travmaya ilişkin güçlü bir zihinsel anının kalması olası görülmemekle birlikte, fiziksel pozisyonuna ilişkin bir anı kalabilir.

Reddetme tepkisinde çocuk, kaybettiği yakınını bir daha göremeyeceğini aklına getirmek istemez; o kişi ile yeniden bir araya geleceğinin hayalini kurar ve bu yönde oyunlar oynar ya da öyküler anlatır.

Çocukların travma sonrası ortaya koydukları bu tür belirtiler travmatik olaydan sonraki dört hafta içinde ortaya çıkar. Bu belirtiler olaydan hemen sonra dört haftadan kısa sürecek şekilde ortaya çıkarsa akut; dört haftadan daha fazla sürdüğü durumlarda da kronik bir hâl alabilir. Bu durum travma sonrası stres bozukluğu olarak isimlendirilebilir. Bazı durumlarda da travmatik olaydan hemen sonra çocuk herhangi bir tepki göstermeyip olayın üzerinden en az altı ay geçtikten sonra travmatik olaya bağlı belirtiler göstermeye başlayabilir bu duruma gecikmeli başlangıç denir. Çocuğun bu konuda bir yardım almaması durumunda yaşadıkları travmanın türüne, şiddetine ve çocuk ile ebeveynlerin özelliklerine göre travma sonrası stres bozuklukları, kaygı tepkileri, şiddetli üzüntü, yas, depresyon ve diğer duygu durum bozuklukları gibi rahatsızlıklara sahip olabilir. Duygu durum bozukluğu tedavi edilmeyen belirtiler sonrası ortaya çıkan bir rahatsızlık durumudur.

Öğretmenin atacağı ilk adım, çocuğun yaşantıları ve bu yaşantılara ait duyguları hakkında bilgi toplamaktır. Saldırgan ve grubun huzurunu bozan çocukların olumlu davranışlarını ödüllendirirken, olumsuz davranışlar konusunda da tedbir alabilir, örneğin bir süre bir başka öğretmenin nezaretinde çocuk dışarıya çıkarılabilir. Tek bir öğretmen tek bu çocukla ilgilenebilir. Ceza adı altında çocuk tek başına sınıfın bir köşesinde yalnız bırakılmamalı veya tek başına sınıftan çıkarılmamalıdır. Kendine güveni az olan çocuklar daha fazla ilgi görmek isteyebilirler. Bu çocukların konuşmaya ve rahatlamaya ihtiyaçları vardır. Ancak çocuk konuşmak istemiyorsa da konuşmaya zorlanmamalıdır. Travmaya uğramış çocuğa kendisini ifade etme şansı tanınmalıdır. Bunun için ve resim çizme, yazı yazma gibi etkinliklerle sınıfta sıcak ve kabul edici bir ortam hazırlayarak çocukların duygu ve düşüncelerini ifade etmelerini sağlamak gerekir. şiddetli travma geçiren çocuklara, sınırlı bir süre için, onlardan daha az şey bekleyen değişik bir hafifletilmiş eğitim programı uygulanması yararlı olabilir. Bu tür öğrencilerle çalışırken, öğrencilerin, sınıf içi etkinlik dolayısıyla, örneğin doğum günü nedeniyle, kendilerini özel bir konumda hissetmelerine fırsat verilmelidir. Bu tür özel günlerde, bir yandan sınıfça kutlama yaparken, çocuğun uğradığı kayıplara ve yitirdikleri aile üyelerine duydukları özleme duyarlı davranmak önem taşır. Burada amaç okulu çekici hale getirerek çocuğun normalleşmesine katkıda bulunmaktır.

Oyunun çocukların kendilerini ifade etmelerinin doğal bir yolu olması nedeniyle, öğretmenler bu çocuklarla oyun aracılığıyla iletişim kurabilirler ve çocukların kendilerini ifade etmelerini sağlayabilirler. Oyunlar aracılığı ile çocuk kendisini zor duruma sokmuş olan dış dünyaya karşı yeniden güven duygusu kazanmaya başlayabilir; kendi yaşıtlarından oluşmuş uygun grubuyla kurduğu olumlu bağları arttırarak ve güçlendirerek yalıtılmışlık ve yalnızlık duygularını azaltabilir. Dayanıklılık, direnç ve oto-kontrol duygularını güçlendirebilir.

Bireylerin toplumun beklediği cinsiyete ilişkin uygun davranışları öğrenmeleri, sosyalleşme süreci ile gerçekleşir. Çocukların sosyalleşmesini sağlayan en önemli kişiler anne ve babalardır. Aynı zamanda toplum da çocuklar büyürken onlara farklı sosyalleşme yaşantıları oluşturur ve mesajlar verir. Örneğin, eğitim sistemi ve televizyon çocukların cinsiyet rollerini kazanmasında güçlü birer sosyalleşme kaynağıdırlar. Dolayısıyla bireyler, sosyalleşme süreci içerisinde cinsel kimliklerini kazanmakta, toplumun farklı cinsiyetteki bireylerden beklediği cinsiyet rollerini öğrenmekte ve onların cinsiyetini anlamasını organize eden, onlara rehberlik eden bir bilişsel yapı veya toplumsal cinsiyet şeması oluşmaktadır.

Sonuç olarak, cinsel gelişim doğum öncesinde bireyin cinsiyetinin belli olmasından başlayarak yaşam içerisinde devam eden bir süreç içermekte olup fiziksel olduğu kadar bilişsel ve psikososyal yönlerinin de bulunması nedeniyle insan yaşamını biçimlendirmekte önemli bir rol oynamaktadır. Dolayısıyla cinsel gelişimi biyolojik ve çevresel faktörler birlikte açıklayabilmektedir.

Freud’un ileri sürdüğü psikanalitik yaklaşım, psikoseksüel gelişim dönemleri çer- çevesinde cinsel gelişimi açıklamıştır. Bu yaklaşım, bireyin doğumdan itibaren psikoseksüel gelişim dönemlerinden geçtiğini belirtir. Bu gelişim dönemlerinde, bireyin temel ihtiyaçlarına doyum bulmasının onun gelişimini belirleyici olduğunu, özellikle yaşamın ilk üç döneminde geçirilen yaşantıların temeli oluşturduğunu ileri sürmüştür. Bu gelişim dönemlerinde birey temel gereksinimlerine yeterince doyum sağlayamaz ya da bağımlılık ölçüsünde sağlarsa o döneme saplanmaktadır. Bu durumda bireyin kişilik gelişimi olumsuz bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Birey, cinsiyet rolü çatışmaları yaşayabilmekte ve cinsiyetine ilişkin role uygun cinsel kimlik geliştiremeyebilmektedir. Sosyal öğrenme yaklaşımı, bireylerin cinsiyetine ilişkin davranışları, ödüllendirme ve cezalandırma yoluyla kazandıklarını ileri sürer. Çocukların cinsiyetlerine uygun biçimlerde davranmalarını sağlayan temel neden, çocukların cinsiyetlerine ve toplumun beklentilerine, değerlerine uygun davranışları sergilediklerinde anne babaları ve toplum tarafından pekiştirilerek ödüllendirilmeleri veya uygun almayan davranışları sergilediklerinde cezalandırılmalarıdır. Bilişsel yaklaşım ise psikanalitik ve sosyal öğrenme yaklaşımının tersine çocuğun cinsel kimliğini kazanmasında ve özdeşim kurma sürecinde bilişsel gelişimin rolünü ifade eder ve cinsel gelişimi bilişsel gelişim boyutu çerçevesinde açıklar. Çocuğun kadın veya erkek olma hissini oluşturan cinsel kimliğin ortaya çıkmasında çocuğun farkındalığının gelişimi önemli olmaktadır. Çocuğun kendi cinsiyetinin gerektirdiği role uygun davranmayı öğrenmesini belirten sosyal öğrenme yaklaşımın tersine, bilişsel yaklaşım çocuğun erkek veya kadın kategorisine ait olduğunu kabul etmesi, tanıması için erkeklerin ve kızların kim olduğunu anlaması gerektiğini ifade eder. Dolayısıyla bilişsel yaklaşımda, çocuğun cinsiyetinin farkında olması önemli bir düşünce olarak kabul edilir ve çocuklar, belirli bir bilişsel gelişim düzeyine ulaştıktan sonra cinsel rolleri kazandıkları belirtilir.

İnsanların cinsel gelişimleri büyüme ve olgunlaşma ile öğrenme süreçleri çerçevesinde ortaya çıkmakta olup fiziksel yönleri kadar bilişsel ve psikososyal yönleri de bulunmaktadır. Bu nedenle, bireylerin sağlıklı bir şekilde gelişimlerini sürdürebilmeleri için cinsel gelişim sürecinde onlara yardım edilmesi oldukça önemlidir. Özellikle çocukların, ergenlerin ve gençlerin cinsel gelişimleri hakkında anne babası, yakınları, öğretmenleri gibi içinde yaşadığı çevre ve kitle iletişim araçları tarafından uygun ve sağlıklı bir biçimde bilgilendirilmesi, bilinçlendirilmesi, geçireceği gelişimsel değişmelere hazırlanması ve gelişimsel görevlerini başarmaları için yeterli desteğin sağlanması gerekir. Örneğin, çocukların kendi cinsiyetini benimsemesi, karşı cinsiyeti tanıması, sağlıklı bir biçimde özdeşim kurabilmesi, cinsel kimliğini oluşturabilmesi ve toplumsal cinsiyet rollerini öğrenmesinde çevresinin yardımına ve rehberliğine ihtiyacı vardır.

Psikanalitik görüşe göre, fallik dönemde çocuklar cinsiyetlerine özgü çatışmalar yaşarlar. Erkek çocuklarında Oedipus karmaşası ve kız çocuklarında Elektra karmaşası olarak betimlenen bu çatışmada, çocuklar karşıt cinsiyetten anne babaya karşı bilinçli olmayan duygusal bir yakınlık, ilgi ve aynı cinsiyetten anne babanın yerini alma isteği duyarlar. Çocuklar, bu isteklerinden dolayı kendi cinsiyetindeki ana babası tarafından cezalandırılacağı endişesi duyarlar. Ayrıca, fallik dönemde erkek çocuklar, kızların kendisi gibi cinsel organa sahip olmadığını fark ettikleri zaman kendi organlarının da kızlarınki gibi yok edileceği, kesileceği gibi bir korku oluşturur. Bu korku, cinsel organını kaybetme korkusu olarak (kastrasyon korkusu) olarak adlandırılır. Erikson ise psikososyal gelişim açısından yaşanan karmaşayı girişimciliğe karşı suçluluk olarak belirtmektedir. Bu dönemde çocuk, bağımsız bir biçimde etkinliklere girişme arzusu, isteği ile böyle etkinliklerin istenmeyen ve beklenmeyen sonuçları karşısında ortaya çıkan suçluluk arasında çatışma yaşar. Okulöncesi dönemde çocuklar çevreleri ile daha çok ilgilenirler ve merak ederler. Bunun sonucunda da sürekli sorular sorar ve girişimlerde bulunurlar. Çocukların bu davranışlarının anne babaları ve çevresi tarafından engellenmesi çocuklarda suçluluk duygularını ortaya çıkaracaktır. Okul öncesi dönemde ise 4-5 yaşındaki okulöncesi dönem çocuğunun, anne babası tarafından kız ise erkek gibi, erkek ise kız gibi giydirilmesi, saçlarının ona göre biçimlendirilmesi ve bu cinsiyetlere özgü özellikler ve davranışlarla yetiştirilmeye gayret edilmesi sonucunda çocuğun cinsel kimliğini kazanması güçleşecek, cinsel kimlik sapması ortaya çıkabilecektir.

Bebeklik döneminde ortaya çıkan cinsel gelişim, psikanalitik yaklaşımın psikoseksüel gelişim dönemlerinden oral döneme ilişkin açıklama çerçevesinde bebeğe haz veren ve doyum sağlayan haz bölgelerine dayalı olarak açıklanabilir. Bebeklik döneminde, bebeğin haz merkezi ağız bölgesidir. Bebek, beslenmek için anneyi emerek ve kendi parmağını emerek ağız bölgesinden uyarılmakta ve daha sonra bu uyarılma bölgesi bedenin diğer yerlerine doğru genişlemektedir. Psikanalitik görüş, bu uyarılmaların neticesinde elde edilen haz duygusunu, cinsel bir doyum olarak nitelendirmekte ve yaşamın daha sonraki yıllarında elde edilen cinsel doyumların başlangıcı olarak kabul etmektedir. İlk çocukluk döneminin başlangıcında çocukların yaklaşık iki yaşından itibaren cinsiyetin kazanılmasına ilişkin farklılıklar göstermeye başladıkları gözlenebilir. çocukların cinsiyetlerini anlamaları, kız ve erkek olduğunu kavramaları, cinsiyetlerinin bilincinde olmaları yaklaşık 3 yaş civarında gerçekleşir ve genellikle 3 yaşındaki çocuk kimin erkek, kimin kız olduğunu değerlendirebilir. Dolayısıyla, çocuklar 2-3 yaş aralığında cinsiyet farklılıklarını tanıyabilmektedirler. Bununla birlikte, 3 yaş çocuğunun bilişsel gelişiminin işlem öncesi düzeyde olması nedeniyle cinsiyetin değişmediğini bilemez. İkinci çocukluk dönemi başlangıcı çocuğun okula başladığı yıllara denk gelir ve il- köğretimin birinci kademesini kapsar. Okul öncesinde çocuğun cinsel ilgi ve merakı karşısında gerekli açıklamalar sağlanmışsa okul yıllarında ge- nel olarak cinsel ilgi ve merak azalır. Cinsel yönden bir uyuklama çağına girilir. Bununla birlikte anne babanın yanı sıra başka kişiler ile özdeşim önem kazanır, yapılan özdeşimler pekiştirilir ve çocuk cinsel ilginin yerine okul, oyun gibi başka konular ile ilgilenmeye yönelir. Ergenlik döneminde, bireyler yoğun bir fiziksel gelişim yaşarlar. Erinliğin bir belirtisi olarak ergenin cinsiyetine özgü özellikler içeren fiziksel değişmeler görülmeye başlar. Ergenin üreme fonksiyonu ile doğrudan ilişkili olmayan, ancak bedenin dışından görülebilen ve cinsiyeti farklılaştıran özellikler ortaya çıkar ve bunlar ikincil cinsiyet özellikleri; her iki cinsiyetten ergenin koltuk altları ve kasık bölgesinde kılların oluşması, erkeklerde belirgin olarak yüzde kılların oluşması, sesin kalınlaşması ve kızlarda göğüslerin büyümesi gibi özellikleri içerir. Daha sonra, erinlikte üreme organlarını içeren birincil cinsiyet özellikleri ortaya çıkar ve üreme organları olgunlaşarak üretici duruma gelirler. Ergenler erinlik yıllarında bedensel büyüme ve cinsel özelliklerin gelişimi açısından büyük farklılıklar gösterebilirler.

Anne babalar ve öğretmenler,

Bireylerin cinsel yönden gelişimi yaşamın başlangıcından itibaren ortaya çıkmaya başlar. Böylece, cinsel gelişim kendileri de iki farklı kategorinin veya cinsiyetin (kadın ve erkek gibi) üyesi olan anne ve babanın çocuk sahibi olmaya karar vermesi sonucunda, döllenme anında doğacak bebeğin cinsiyetinin belirlenmesi ile biyolojik anlamda başlamaktadır. Bebeğin cinsiyeti, döllenme sırasında anne ve babanın cinsiyet kromozomları tarafından rastlantısal olarak belirlenir.

Ailelere veya anne babalara yönelik yetişkin eğitimi programının geliştirilmesinde ilk aşama ihtiyaçların saptanmasıdır. Bu aşamada öğretmenin öncelikle programa katılacak anne babaların ihtiyaçlarını saptaması gerekir. Öğretmen, sınıfındaki çocukların davranışlarını gözlüyor, çocukların soruları ve davranışları karşısında anne babaların yeterli, gerçekci ve doğru bilgileri vermediği, anne babaların cinsel gelişime ilişkin eksik ve yetersiz bilgilere sahip oldukları sonucunu çıkarıyorsa bunu daha net öğrenmek ve nedenlerini ortaya koymak için bazı çalışmalar başlatabilir. Bu amaçla, anne babalara ne gibi sorunlar yaşadıkları, çocuğun cinselliğine karşı nasıl yaklaştıkları, ne gibi bir tutum sergiledikleri, sorularına nasıl cevap verdikleri, kendilerini yetersiz hissedip hissetmedikleri, ne gibi bilgilere ihtiyaçları olduğu konularında bilgiler elde etmek üzere anketler hazırlayabilir, anne babalarla görüşmeler planlayabilir.

Planlama aşamasında öğretmen anne babalara yönelik gerçekleştireceği cinsel eğitim programını en akılcı ve düzenli bir biçimde nasıl gerçekleştireceğini sistemli bir biçimde önceden tasarlar. Planlama çalışmalarında öncelikle eğitimi kimin vereceğinin belirlenmesi gerekir. Öğretmen, anne babaların ihtiyaçları doğrultusunda öncelikle cinsel eğitim programının amaçlarını belirler. Daha sonra öğretmen anne babaların özelliklerine ve programın amacına uygun içeriği oluşturur. Buna göre, anne babaların çocukların cinsellikle ilgili soruları karşısında ne yapacakları, nasıl davranacakları, ne yanıt vermeleri gerektiği, tutumlarının nasıl olması gerektiği konusunda ilgili içerik düzenlenir.