ANAYASA II

Devletin “demokratik hukuk devleti” niteliği gereğine uygun biçimde günümüzde yargı da yasama ve yürütmenin yanında ayrı bir devlet organı olarak yer almaktadır. Yargı organı içerisinde farklı düzeyde çalışan ve belli konulardaki uyuşmazlıkları çözmekle yetkili pek çok mahkeme mevcuttur.

Hukuki uyuşmazlıkları çözme noktasındaki rollerinin bir gereği olarak Anayasa’da hâkimlere açıkça bazı teminatlar (güvenceler) tanınmıştır. Bu teminatlar hâkimlerin hiçbir baskı altında kalmadan görevlerini yapabilmeleri için öngörülmüştür. Anayasa’nın 139. maddesinde bu teminatlar hâkimlerin yanında savcılara da tanınmış olup bu kapsamda hâkimlerin ve savcıların azlolunamayacağı, kendileri istemedikçe Anayasa’da gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamayacağı, bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa aylık, ödenek ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamayacağı ifade edilmiştir. Bu biçimdeki “görev güvencesi” yargının bağımsızlığına katkı sağlar. Öte yandan hâkimler ve savcıların altmış beş yaşını bitirinceye kadar hizmet görebilecekleri belirtilmiştir.

Adil yargılanma bir hukuk devletindeki yargı örgütünün gözetmeye çalışacağı en önemli amaç konumundadır. Mahkemelerin kuruluşu, işleyişi, üst yargı kurumlarına başvurma hakkı, yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı gibi pek çok faktör esasında adil yargılanma hakkının bir gereği olarak anayasada yer
almaktadır. Bununla birlikte Anayasa Koyucu 2001 yılında gerçekleştirilen değişiklikle “adil yargılanma hakkı”nı açıkça Anayasa metnine dahil etmiştir.

Anayasa’nın 141. maddesinde mahkemelerde duruşmaların herkese açık olacağına ilişkin genel ilkeye yer verilmekle esasında yargılama sürecindeki şeffaflığa vurgu yapılmıştır. Ancak maddede duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına ancak genel ahlakın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hâllerde karar verilebileceği, küçüklerin yargılanması hakkında kanunla özel hükümler konulacağı öngörülerek, özel olarak korunması gereken bazı kesimler ile makul sayılan kimi durumlara binaen bazı istisnalara yer verilmiştir.

Yüksek yargısal kurul uygulaması Türkiye’de ilk olarak 1961 Anayasası ile benimsenmiştir. Bununla birlikte zaman içerisinde Türkiye’nin bu yüksek yargısal kurul modelinde esaslı değişiklikler yapılmış olup Hâkimler ve Savcılar Kurulu son şeklini 2017 Anayasa değişikliği ile almıştır.

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçtikten sonra bakanlık müsteşarlıkları yerine bakan yardımcılıkları tercih edilmiş ve Adalet Bakanlığı Müsteşarı yerine Adalet Bakanlığı Bakan Yardımcısı, Kurulun tabii üyesi olmuştur. Kurulun üç üyesi birinci sınıf olup birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adli yargı hâkim ve savcıları arasından, bir üyesi ise birinci sınıf olup birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş idarî yargı hâkim ve savcıları arasından Cumhurbaşkanınca; üç üyesi Yargıtay üyeleri, bir üyesi Danıştay üyeleri, üç üyesi nitelikleri Kanun’da belirtilen yükseköğretim kurumlarının hukuk dallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir. Öğretim üyeleri ile avukatlar arasından seçilen üyelerden en az birinin öğretim üyesi ve en az birinin de avukat olması zorunludur.

Kurulun adli ve idari yargı mensuplarının özlük hakları konusunda yetkili kılınmasıyla uygulamada yargının bağımsızlığının tesisi amaçlanmaktadır. Nitekim bunun içindir ki Anayasa’nın 159. maddesinde açıkça Hâkimler ve Savcılar Kurulunun mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kurulduğu ve görev yapmakta olduğu ifade edilmiştir.

1982 Anayasası’nda “yargı” bölümü içerisinde önemli bir başlık “yüksek mahkemeler” şeklinde olup bu başlık altında Anayasa Mahkemesi, Yargıtay,Danıştay ve Uyuşmazlık Mahkemesine yer verilmiştir. Yüksek mahkemeler arasında sayılmamasına rağmen yine yargı içerisinde Sayıştay'a yer verilmiştir.

Anayasa Mahkemesinin önemli bir görevi de siyasi partilerin denetlenmesiyle ilgilidir.

Anayasa Mahkemesinin önemli bir görevi de Yüce Divan yargılamasıdır.

Anayasa Mahkemesinin yukarıda sayılan görevleri içerisinde daha önemli olan ve Mahkemenin gündemini daha çok meşgul edenler Anayasa’ya uygunluk denetimi ile bireysel başvuru incelemesidir.

Sayıştay Anayasa’da “yargı” bölümü içinde düzenlenmiş olmasına rağmen “yüksek mahkemeler” arasında yer almamaktadır. Yargı bölümü içindeki son maddede Sayıştay düzenlenmiştir. Bununla birlikte ilgili maddede Sayıştay’ın yapmış olduğu denetimi Türkiye Büyük Millet Meclisi adına gerçekleştirmekte olduğu ifade edilmiş, gerçekleştirdiği denetimin “kesin” niteliğine ve bu kararlar dolayısıyla idari yargı yoluna başvurulamayacağı hükmüne açıkça yer verilmiştir.

Adalet Bakanlığı Müsteşarı, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nde Hâkimler ve Savcılar Kurulu'nun üyeleri arasında yer almaz.

2017 Anayasa değişikliği sonrasındaki şekliyle Hâkimler ve Savcılar Kurulunda süresi biten üyeler bir kez daha seçilebilirler.