Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunması

Yargı dışı yollarla insan haklarının korunması görevini yüklenen kurumlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu, Cumhurbaşkanlığı İletişim Merkezi (CİMER), Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu, Kişisel Verileri Koruma Kurumu, Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Kamu Denetçiliği Kurumu, Türkiye Büyük Millet Meclisi İnsan haklarını İnceleme Komisyonu’dur.

Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER)

Meclis çatısı altında yer alan bu komis­yonun kuruluşu 3686 sayılı ve 5/12/1990 tarihli İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu’na dayanmaktadır.

Komisyonun kuruluş amacı dün­yada ve ülkemizde insan hakları ile ilgili gelişme­leri izlemek suretiyle uygulamaların bu gelişmelere uyumunu sağlamak ve başvuruları incelemek şek­linde ifade edilmiştir.

4982 sayılı ve 9 Ekim 2003 tarihli kanun

Bilgi Edinme Değerlen­dirme Kurulu

Kurumun görevleri Kanun’un 9. maddesinde de­taylı biçimde sıralanmıştır. Oldukça detaylı biçimde sıralananlar içinde şu üç görev ön plana çıkmaktadır: Birincisi insan haklarının korunması, geliştiril­mesi ve insan hakları ihlalleri ile mücadele edilme­sidir. İkincisi ise ayrımcılığın önlenmesi ve ihlallerin giderilmesine yönelik çalışmalar yapılması ve ayrımcılıkla müca­dele edilmesidir. Üçüncü önemli görev ise işkence ile mücadele konusunda ulusal önleme mekanizması görevidir.

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu’nun özellikleri; idari özerklik, özel bütçeli olma, kamu tüzel kişiliğine sahiplik ile mali özerkliğe sahipliktir.

İhlalin öğrenildiği tarihten itibaren otuz gün içinde yapılması

Mazeretin kalktığı tarihten itibaren kırk gün içinde yapılması gerekir

Öncelikle totaliter rejimlerin tehditlere yol açmaları birincil neden olarak ileri sürülebilir. Birinci Dünya Savaşının bitiminden itiba­ren faşist ve nasyonal sosyalist iktidarlar olmak üzere Avrupa kıtasında ciddi tahribatlara sebebiyet veren totali­ter rejimler insan hakları ile ilgili ciddi tehditlere yol açmaktaydı.

İkincil neden iç hukuk ve düzenlemelerin yeterli olmaması önemli bir gerekçedir. Özellikle anayasalarda insan hak­larının yer almasına rağmen yargısal mekaniz­maları, parlamentolar ve benzeri faktörler pek çok ülkede ulusal sınırlar dâhilinde insan haklarının korunması hususunda yetersiz kalmaktaydı.

Faşist ve nasyonal sosyalist iktidarlarda parlamento çoğunlukları in­san haklarını ikinci plana iten, totaliter ideolojiyi egemen kılan kanunlarla rejimler içerisinde kişilerin devlet iktidarına karşı güvence altına alınması ge­reken haklarına ciddi şekilde darbe vurulmuş olması bir çare yol bulunması ihtiyacı doğurmuş olması … İkinci Dünya Savaşında totali­ter iktidarların yenilmesi ve demokrasinin savaştan galip çıkmasıyla birlikte artık uluslararası alanda bir şeylerin yapılması gerektiği daha net biçimde anlaşılmış oldu.

İkinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasın­da 1945 yılında imzalanan Birleşmiş Milletler Antlaşması’nın amaç ve ilkeler başlıklı birinci maddesinde ırk, cinsiyet, dil ya da din ayrımı gö­zetmeksizin herkesin insan haklarına ve temel öz­gürlüklere saygının geliştirilip güçlendirilmesinde uluslararası iş birliğini sağlaması hususu yer almıştır. Sorunun ikinci bölümüne gelince şunlar ifade edilebilir. Bildirge olması nedeniyle imzası bulunan dev­letler açısından hukuken bağlayıcılığı söz konusu değilse de İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi esasın­da geçmişte yaşananlardan nasibini alarak, ulusla­rarası alanda insan haklarının korunması amacıyla atılan adımların bir başlangıcı olarak düzenlediği haklarla ilgili düzenlemelerde insan haklarına ar­tık hangi açıdan yaklaşılması gerektiğini orta­ya koyması yönüyle önemli bir metindir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Ek Protokollerinde Düzenlenen Haklar bağlamında 1963 yılında imzalanan Ek 4 No.lu Protokol’de sağlanan hak veya kazanımlar “vatandaşların sınır dışı edilmeleri yasağı, yabancıların topluca sınır dışı edilmeleri yasağı ile serbest dolaşım özgürlüğüdür.

Mahkeme Genel Kurul

Tek Hâkim, Komite, Daire ve Büyük Daire bu bağlamda yargısal görevleri ifa eden birimlerdir. Ayrıca oluşturulan Mahkeme Genel Kurulunun yargısal görevi bulunmamaktadır. Genel Kurulun konumuzla ilgili önemli görevleri üç yıllık bir süre için Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi başkanını ve başkan yardımcıla­rını seçmek, belirli süreler için Daireler oluşturmak ve Daire başkanlarını seçmek ve Mahkeme iç tüzü­ğünü kabul etmektir.

Bir kişisel başvuru sürecinde “kabul edilebilirlik kriterleri” yer bakımından yetki, kişi bakımından yetki, zaman bakımından yetki, konu bakımından yetki kriterleridir.

Yer Bakımından Yetki başlığı altında yapılan kişisel başvuruda ih­lalin, hakkı ihlal ettiği ileri sürülen devletin ülkesel sınırları içinde gerçekleşip gerçekleşmediği hususu ön plana çıkmaktadır. Kişisel başvuru yapılırken Sözleşme’de güvence altına alınan hakların şikâyet edilen devletin egemenlik yetkisini kullandığı ülke­sel sınırlar içinde ihlal edilmesi şartı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından bir kabul edilebilir­lik kriteri olarak aranmaktadır.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvuru açısından “Zaman Bakımından Yetki” demek yapılan başvuruya konu hak ihlalinin aleyhine başvuru yapılan taraf devletin Sözleşme’ye taraf olduğu tarihten sonra meyda­na gelip gelmediğine de bakması demektir. Eğer davaya konu edilen olay taraf devletin Sözleşme’ye taraf olmasından önce olmuşsa Mahkeme’nin buna bakma hakkı bulunmaması demektir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde gü­vence altına alınan haklarla ilgili taraf devletlere Sözleşme’nin vermeyi amaçladığı yükümlülük bu hakları devletlerin kendi ülkesel sınırları içerisinde sağlamasıdır. Yine bununla bağlantılı biçimde bu hakların sağlanması noktasında ortaya çıkan huku­ki sorunların öncelikli olarak o devletin kendi yargı organlarında çözüme kavuşturulmasıdır. Eğer bu amaçlar gerçekleştirilemez ve bu nedenle ihlal iddi­aları Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine taşınırsa Mahkeme ancak o aşamadan sonra devreye girer. Yani ülkedeki tüm hukuk yollarının kullanılmış olması gerek şarttır.

Mahkemenin kesinleşen kararlarının infazını takip etmek üzere Sözleşme’de Bakanlar Komitesi yetkilendirilmiştir.