1982 Anayasasının Yapılışı, Özellikleri ve Devletin Temel İlkeleri

12 Aralık 1980 tarihli ve 2356 sayılı “Milli Güvenlik Konseyi Hakkında Kanun’un 1. maddesine göre dönemin genelkurmay başkanı ile kara, hava, deniz ve jandarma kuvvet komutanlarından oluşan ve kendilerini “Milli Güvenlik Konseyi” olarak adlandıran bu yapı birçok temel devlet yönetimi yetkilerini kendilerinde toplamışlardır.

12 Eylül 1980 tarihli askeri müdahale ile ortaya çıkan durumun hukuki çerçevesi Milli Güvenlik Konseyi tarafından 27 Ekim 1980’de kabul edilen 2324 sayılı “Anayasa Düzeni Hakkında Kanun” ile belirlenmiştir. Kanun’un 1. maddesinde 9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile değişikliklerin belirtilen istisnalar saklı kalmak üzere, yeni bir Anayasa kabul edilip yürürlüğe girinceye kadar yürürlükte kalacağı düzenlenmiştir. Kanun’un 2. maddesinde ise Anayasa’da TBMM’ye, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduğu belirtilmiş bulunan görev ve yetkilerin 12 Eylül 1980’den itibaren geçici olarak Milli Güvenlik Konseyi tarafından ve Cumhurbaşkanına ait olduğu belirtilmiş bulunan görev ve yetkilerin de Milli Güvenlik Konseyi Başkan ve Devlet Başkanı tarafından yerine getirileceği ve kullanılacağı
düzenlenmiştir.

Geçiş döneminde Bülend Ulusu başkanlığında sivillerden oluşan bir Bakanlar Kurulu kurulmuştur. Bakanlar
Kurulunun programı Milli Güvenlik Konseyinde görüşülmüş ve 30 Eylül 1980’de Bakanlar Kurulu güvenoyu alarak görevine başlamıştır.

Kurucu meclis; Milli Güvenlik Konseyi ile kuruluş, görev ve yetkileri Kanun’da belirtilen Danışma Meclisinden
oluşmaktaydı. Kanun’un 3. maddesine göre Danışma Meclisi, bu Kanun’da belirtilen usul ve esaslara göre her ilin tespit ve teklif ettiği adaylar arasından Milli Güvenlik Konseyince seçilen 120 üye ile Milli Güvenlik Konseyince doğrudan doğruya seçilen 40 üye olmak üzere 160 üyeden oluşmuştur. Kurucu Meclisin bu iki kanadından asıl yetkili olan son sözü söyleme yetkisine sahip olan Milli Güvenlik Konseyidir.

1982 Anayasası’nın kabulü sonrasında 6 Kasım 1983’te milletvekili genel seçimleri yapılmıştır. 6 Aralık 1983’te TBMM Başkanlık Divanı oluşturulmuş ve Meclis görevine başlamıştır. Meclisin göreve başlamasıyla Anayasanın yürürlüğe girmesine ilişkin 177. madde gereğince Milli Güvenlik Konseyi ile Danışma Meclisinin hukuki varlıkları sona ermiştir.

1982 Anayasası, kazuistik (aşırı düzenleyici) bir yöntemle hazırlanmıştır. 177 madde ve 16 geçici maddeden oluşan Anayasa’nın madde metinleri oldukça uzun ve ayrıntılı şekilde yazılmıştır. 1982 Anayasası’nın kazuistik bir yöntem benimsemesinde tıpkı 1961 Anayasası gibi “tepki anayasası” olması da etkili olmuştur.

1982 Anayasası katı (sert) bir Anayasa’dır. Değiştirilmesi normal kanunlardan daha zor şartlara bağlanmış anayasaya katı anayasa denir. 1982 Anayasası’nın 175. maddesinde katı anayasaya uygun olarak “Anayasanın değiştirilmesi, seçimlere ve halkoylamasına katılma” başlığı altında anayasanın değiştirilmesi
usulünü normal kanunlardan farklı olarak düzenlemiştir. Bunun dışında bir de anayasaya katılık sağlamanın değişik yolları vardır. Bunlardan biri de anayasanın değiştirilemeyecek hükümler içermesidir.

1982 Anayasası, devlet yapısı içinde yürütme organını güçlendirmiştir. 1982 Anayasası, devlet yapısı içinde yürütme organını güçlendirmiştir. Parlamenter hükümet sistemini benimseyen 1982 Anayasası’yla Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulundan oluşan yürütme organının içinde de Cumhurbaşkanının yetkileri artırılarak özellikle Cumhurbaşkanlığı makamı güçlendirilmiştir. (2017 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile getirilen Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminde yürütme organı yalnızca Cumhurbaşkanından oluşmaktadır).

2017 yılında yapılan Anayasa değişiklikleriyle hükümet sistemi (parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı
sistemine geçilmesi) tamamen değiştirilmiştir. Oldukça kapsamlı olan bu değişikliklerden 1982 Anayasası’nın toplam 69 maddesi etkilenmiştir. 21 Ocak 2017 tarih ve 6771 sayılı Kanun’un 18. maddesine göre bu değişikliklerin bir kısmı hemen, bir kısmı 24 Haziran 2018 seçimlerinden önce, bir kısmı da bu seçimlerden sonra yürürlüğe girmiştir.

1982 Anayasası’nın birinci kısmı “Genel Esaslar” başlığı altında 11 maddeden oluşmaktadır. Anayasa’nın 1. maddesinde “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.” hükmü getirildikten sonra, 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri düzenlenmiştir. Anayasa’nın 3. maddesinde Devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti gibi başlıca özellikleri belirtilmektedir. Anayasa’nın 4. maddesinde ise “değiştirilemeyecek hükümler” başlığı altında “Anayasanın 1 inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2 nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.” düzenlemesi yer almıştır.

Cumhuriyet kavramına bakıldığında dar ve geniş anlamda olmak üzere iki şekilde tanımlandığı görülmektedir. Dar anlamda cumhuriyet, monarşinin tersidir. Cumhuriyetlerde, devlet başkanı göreve
veraset yolu dışında bir yolla gelir. Devlet başkanı göreve seçimle gelebileceği gibi seçim dışında bir
yolla, örneğin zor kullanarak da gelebilir. Geniş anlamda ise cumhuriyet, demokrasi ile eş anlamlı olarak
tanımlanır. Oysa bir devletin şeklinin cumhuriyet olması, onun mutlaka milli egemenlik ilkesine dayanan bir demokratik sisteme sahip olduğunu göstermez. Dünyada kendisini cumhuriyet olarak nitelendirdiği hâlde, demokratik yönetimle ilgisi olmayan devlet örnekleri vardır. O hâlde, cumhuriyeti dar anlamıyla tanımlamak daha uygundur.

Egemenliğin yapısına göre devletler, üniter (tekçi) devlet ve birleşik devlet (federalizm) olmak üzere ayrıma tabi tutulur. Üniter devlet, mutlak bir hukuk birliğinin olduğu devlettir. Üniter devlette yasama, yürütme
ve yargı organı tektir ve bir bütün olarak tek bir merkezde toplanmıştır. Federasyonda ise birden fazla devlet egemenliklerini koruyarak bağımsızlıklarını federal devlete bırakmak suretiyle bir anayasa altında devlet birliği oluşturur.

Ernest Renan tarafından ortaya atılan “sübjektif millet anlayışında” ise bir topluluğun millet olabilmesi için
manevi unsurlar yeterlidir. Buna göre ortak geçmiş, birlikte yaşama arzusu, hatıralar, gelenekler, amaç
birliği, duygu birliği gibi ortak özellikler millet kavramını ortaya çıkarır.

“Zengin bir hatıra mirasına sahip bulunan, beraber yaşamak hususunda müşterek arzu ve muvafakatte samimi olan ve sahip olunan mirasın muhafazasına beraber devam hususunda iradeleri müşterek olan insanların birleşmesinden meydana gelen cemiyete millet namı verilir.”

1. Özgür ve düzenli seçimler

2. Çok partili siyasal hayat

3. Temel hak ve hürriyetler

Laik devlet, din ve devlet işlerinin ayrılması ile din ve vicdan hürriyetinin güvence altına alınmış olmasını gerekli kılar.  Laik devletin birinci unsurunu oluşturan din ve devlet işlerinin ayrılığı ilkesine göre:
• Devletin resmi bir dini olmamalıdır.
• Devlet, tüm dinler karşısında tarafsız olmalıdır.

• Devlet, tüm din mensuplarına eşit davranmalıdır.
Herkes, din ve mezhep ayrımı gözetilmeksizin
kanun önünde eşittir.
• Din kurumları ve devlet kurumları birbirinden
ayrı olmalıdır.
• Hukuk kuralları, din kurallarına uymak zorunda
olmamalıdır.

Laik devletin ikinci unsuru, din ve vicdan hürriyetinin güvence altına alınması gerekliliğidir. Din
ve vicdan hürriyeti, “inanç hürriyeti” ve “ibadet hürriyetini” kapsamaktadır. İnanç hürriyeti, insanların istedikleri dini ve inancı benimseme hürriyeti kadar, dini bir inanca sahip olmama, dinlere karşı ilgisiz kalma hürriyetini de içerir.

Hukuk devleti, kuralların sadece yönetilenler için değil aynı zamanda devlet organları için de bağlayıcılık taşıması anlamına gelir. Başka bir ifadeyle hukuk devleti, tüm işlem ve eylemlerini anayasaya ve hukuka bağlı olarak yürüten devlet demektir. Devletin hukuka bağlı olması, kişiler için güvence (hukuki güvenlik) sağlar.

1. Devlet organlarının hukukla bağlı olması

2. Yasamanın hukukla bağlı olması

3. Yürütmenin hukukla bağlı olması

4. Yargının hukukla bağlı olması

5. Hak ve hürriyetlerin tanınması ve güvence altına alınması

1982 Anayasası’nda bireylere insan onuruna yakışır asgari bir hayat düzeyi sağlamaya yönelik olarak tanınan temel sosyal haklar şunlardır:

• Çalışma hakkı (Any. m. 49-50)
• Adil ücret hakkı (Any. m. 55)
• Sosyal güvenlik hakkı (Any. m. 60-61)
• Konut hakkı (Any. m. 57)
• Sağlık hakkı (Any. m. 56)
• Eğitim hakkı (Any. m. 42)

1982 Anayasası’nda milli gelirin adaletli ve dengeli bir şekilde dağıtılmasını sağlamaya yönelik olarak
alınan tedbirlere ilişkin düzenlemeler şunlardır:

• Vergi adaleti (Any. m. 73)
• Kamulaştırma (Any. m. 46)
• Devletleştirme (Any. m. 47)
• Toprak reformu (Any. m. 44)
• Planlama (Any. m. 166)

1982 Anayasası’nın “Başlangıç” bölümünde şu ilkeler yer almaktadır:

• Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlılık (paragraf 1, 5)
• Atatürk milliyetçiliği (p. 1, 5)
• Atatürk medeniyetçiliği (p. 5)

• Çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmi (p. 2)
• Millî egemenlik (p. 3)
• Anayasanın ve hukukun üstünlüğü (p. 4)
• Hürriyetçi demokrasi (p. 3)
• Kuvvetler ayrılığı (p. 4)
• Türk varlığının devleti ve ülkesiyle bölünmezliği (p. 5)
• Kuvvetler ayrılığı (p. 4)
• Lâiklik (p. 5)
• Her Türk vatandaşının onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını geliştirme hakkı (p. 6)
• Türk vatandaşlarının millî varlığa karşı hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ve millet hayatının her türlü tecellisinde ortak olduğu (p.7)

Sosyal devlet, öncelikle piyasa ekonomisinin genel olarak tüm bireyler ve özellikle çalışanlar üzerindeki
olumsuzluklarını ortadan kaldırmayı ve sosyal adaleti gerçekleştirmeyi amaçlayan bir yaklaşıma sahiptir.