ANAYASA II - Deneme Sınavı - 7

Bazı hak ve hürriyetlerden yararlanma yetkisi insan veya vatandaşlar arasındaki belli kategoride bulunan kişilere tanınmıştır. Bu hak ve hürriyetlerin kullanılabilmesi için Anayasa veya kanunlarda tanımlanan kişiler arasında yer almak gerekir. Mesela, • Sendika kurma hakkı, çalışanlar ve işverenlere (m. 51), • Toplu iş sözleşmesi yapma hakkı, işçiler ve işverenlere (m. 53/1), • Toplu sözleşme yapma hakkı, memurlar ve diğer kamu görevlilerine (m. 53/3)

Kişi dokunulmazlığı, kişi güvenliği, konut dokunulmazlığı, düşünce özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü, özel hayatın gizliliği gibi hak ve özgürlükleri içeren negatif statü hakları, kişiyi devlete ve topluma karşı koruyan hak ve özgürlüklerdir.

1982 Anayasası’nın hürriyet-otorite dengesinde, otoriteden yana tavır koyduğu, 1961 Anayasası’na nazaran daha az hürriyetçi olduğu görüşü Türk anayasa hukuku doktrininin çoğunluğu tarafından kabul edilmektedir.

Sınırlama kanunla olmalıdır. • Sınırlama Anayasa’nın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olmalıdır. • Sınırlama temel hak ve hürriyetin özüne dokunmamalıdır. • Anayasa’nın sözüne ve ruhuna aykırı olmamalıdır. • Demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı olmamalıdır. • Lâik Cumhuriyetin gereklerine aykırı olmamalıdır. • Ölçülülük ilkesine aykırı olmamalıdır.

Sınırlama Ölçülülük İlkesine Uygun Olmalıdır: 1982 Anayasası’nın ilk şeklinde bulunmayan ölçülülük ilkesi, 2001 Anayasa değişikliğiyle 13. maddeye eklenmiştir.

Anayasa’nın 15. maddesinin 2. fıkrasıyla olağanüstü dönemlerde bile dokunulamayacak bir temel hak ve hürriyetler alanı oluşturulmaktadır. Bu alana “çekirdek alan” veya “hakların sert çekirdeği” adı verilmektedir. Buna göre şartlar ne kadar ağır olursa olsun bu çekirdek alana dokunulamayacaktır.

Hak ve hürriyetler açısından objektif bir sınır oluşturması sebebiyle hakkın kötüye kullanılmaması ilkesinin esasen anayasalarda veya kanunlarda yazılı olarak tekrarlanmasına da gerek yoktur. Zira bu ilke anayasa ve kanunlarda açıkça düzenlenmemiş olsa dahi temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılabileceğini kabul etmek hukuk mantığı ile bağdaşmaz. Durum böyle olmakla birlikte, İkinci Dünya Savaşı’nın ortaya çıkardığı dehşet verici manzara, nasyonal sosyalist ve faşist rejimlerin insanı ve insanlık onurunu hiçe sayarak ayaklar altına alan uygulamaları, savaş sonrasında militan (mücadeleci) demokrasinin bir tür formüle edilmesi olarak anayasalar ve uluslararası sözleşmelerde hakkın kötüye kullanılması yasağının açıkça düzenlenmesine yol açmıştır.

1982 Anayasası’nın “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlığını taşıyan 40. maddesi genel olarak temel hak ve hürriyetlerin korunmasını şu şekilde düzenlemektedir: “Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.” Maddedeki “yetkili makam” ile kastedilen öncelikle yargı mercileridir.

Siyasi başvuru yolu temel hak ve hürriyeti ihlal edilen kişilerin temel hak ve hürriyetlerinin korunması amacıyla siyasi organlar olan yasama ve yürütme organına başvurmasını ifade eder. Bu açıdan yasama organına başvuru yolu olan “teşrii başvuru yolu” ve yürütme organına başvuru yolu olan “Cumhurbaşkanına başvuru yolu” olarak ikiye ayrılmaktadır. “Teşrii”, yasama ile ilgili demektir. Teşrii başvuru yolu da hak ve hürriyetlerin geliştirilmesi ve ihlali hâlinde, onların korunması amacıyla yasama organına yani Türkiye Büyük Millet Meclisine başvurmaktır. Anayasa’nın 74. maddesine göre, “Vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.”.

İnsan hakları, herhangi bir ayrım gözetmeksizin sırf insan olma sebebiyle sahip olunan hak ve hürriyetleri ifade etmek üzere kullanılan, olanı değil olması gerekeni, ideali belirten bir kavramdır.

Vatandaşlık: Gerçek kişileri (insanları) devlete bağlayan hukuki bağı ifade eder.

Koruyucu haklar adı da verilen negatif statü hakları, kişinin devlet tarafından aşılamayacak ve dokunulamayacak özel alanının sınırlarını çizen hak ve özgürlüklerdir.

Dilekçe hakkı, pozitif statü haklarından biri değildir.

İkinci kuşak hakları sosyal, ekonomik ve kültürel haklar oluşturmaktadır. Birinci kuşak haklar aristokrasi-burjuvazi çatışmasına dayanırken ikinci kuşak haklar, işçi sınıfı ile sermaye sınıfının çatışmasına dayanır. Çalışma hakkı, dinlenme hakkı, sendika hakkı, toplu iş sözleşmesi hakkı, grev hakkı, eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı gibi hak ve özgürlüklerden oluşan ikinci kuşak haklar, temelde sosyal eşitlik amacına dayanmaktadır.

Seçme ve seçilme hakkı, birinci kuşak haklar arasında yer almaktadır.

Elverişlilik ilkesi, sınırlamada başvurulan aracın sınırlama amacını gerçekleştirme açısından uygun olmasını ifade eder.

Bilgi Edinme Hakkı: İdarenin tek taraflı iradesiyle, kişilerin ve toplumun hukuki durumunda değişiklik meydana getiren eylem, işlem ve kararlarına ilişkin bilgilerin herhangi bir özel menfaatin ispatına gerek olmaksızın bireyler tarafından elde edilebilmesini sağlayan bir temel haktır.

Günümüzde uluslararası düzeyde etkinliği en yüksek koruma sistemi Avrupa Konseyi çerçevesinde yapılan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve onun öngörmüş olduğu denetim sistemidir. Zira bu sistem Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi adında bir denetim organı kurarak kararları bağlayıcı yargısal bir denetim mekanizması öngörmektedir.

Ulusal insan hakları kurumları, birer ulusal kurum olmalarına rağmen
bunların gelişiminde Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi başta olmak üzere uluslararası örgütlerin teşvik ve desteğinin payı büyüktür. Ülkemizde ulusal insan hakları kurumu olarak iki bağımsız kurum kurulmuştur. Bunlar, “Kamu Denetçiliği Kurumu” ve “İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu”dur.