ANAYASA I

Kurucu Meclis olarak 23 Nisan 1920’de açılan BMM, bir yandan askeri alanda Kurtuluş Savaşı’nı yürütürken, öte yandan da kurulacak yeni Türk Devleti’nin hukuki statüsünü hazırlamak için çalışmalara başlamıştır. Erken Cumhuriyet dönemi olarak adlandırabileceğimiz bu dönemde BMM,20 Ocak 1921’de resmi adı “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu” olan 1921 Anayasası’nı kabul etmiştir.

1921 Anayasası, anayasacılık tarihimizde kabul edilmiş olan diğer anayasalar ile mukayese edildiğinde, hazırlanış ve kabul ediliş özellikleri bağlamında Osmanlı-Türk Anayasacılık tarihinin en demokratik anayasasıdır. Zira 1876 Anayasası gibi atanmış bir komisyonca hazırlanıp padişah tarafından tek yanlı irade beyanı ile kabul edilen ya da 1924 Anayasası’nda olduğu gibi güçlü siyasi liderlik etkisi altında ya da 1961 ve 1982 Anayasalarında olduğu gibi askeri darbeler neticesinde oluşmamıştır.

1921 Anayasası, 1876 Anayasası’nı resmen ilga etmiş değildir. Bu durumda ikili bir anayasa düzeninin bulunduğu söylenebilir. Bunun bir sonucu olarak da 1876 Anayasası’nın 1921 Anayasası ile çatışmayan hükümlerinin yürürlükte olduğu kabul ediliyordu.

1921 Anayasası’nın en önemli yeniliği ve devrimci ilkesi, milli egemenlik ilkesidir Anayasanın 1. maddesine göre, “Hâkimiyet bilâ kaydü şart milletindir.” Böylelikle 1921 Anayasası, egemenlik hakkını hükümdardan
alıp kayıtsız şartsız bir şekilde millete vermiştir.

Meclis hükümeti sisteminde kural olarak devlet başkanlığı makamı yoktur. 1921 Anayasası’nda devlet başkanlığı makamının bulunmaması da meclis hükümeti sistemine uygun düşmektedir. Ancak devlet başkanlığı makamının bulunmaması, teorik nedenlerden çok pratik düşüncelerin sonucudur. Meclis üyelerinden önemli bir kısmının saltanatın devamına taraftar olmaları karşısında, milli mücadelenin zaafa uğramaması, temel hedeflerin tehlikeye düşmemesi ve saltanatçıların gocundurulmaması için devlet başkanlığı makamı oluşturulmamıştır

3 Mart 1924 tarih ve 431 sayılı “Hilâfetin İlgasına ve Hanedanı Osmaninin Türkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine Çıkarılmasına Dair Kanun”un 1. maddesi ile Hilâfet kaldırılmıştır. 1924 Anayasası henüz yürürlüğe girmediği için yürürlükteki anayasa 1921 Anayasasıdır.

Cumhuriyetin ikinci anayasası olan ve resmi adı “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu” olan 1924 Anayasası, 20 Nisan 1924’te Meclis’te kabul edilmiştir.

1924 Anayasası’nın yapım sürecine ve içeriğine bakıldığında Anayasanın demokratik bir siyasal rejim getirmeyi amaçladığı görülmektedir. 1924 Anayasası’nın metni ve ruhu itibarıyla demokratik bir anayasa olduğunda kuşku
yoktur.

1924 Anayasası, meclis hükümeti ile parlamenter sistem arasında karma bir sistem kurmuştur. Gerçekten Anayasada, her iki hükümet sistemine özgü özellikler bulunmaktadır. Anayasanın benimsediği hükümet sistemi, “kuvvetler birliği ve görevler ayrılığı” olarak da adlandırılmaktadır.

Meclis; soru, gensoru ve meclis soruşturması yollarıyla hükümeti denetleme imkânına sahiptir.