OsmanlıTürk Anayasal Gelişmeleri

Modern anlamda anayasaların ortaya çıkmasında etkili olan anayasacılık hareketlerinin temelinde iki düşünce yatmaktadır. Bunlardan birincisi devlet iktidarını sınırlandırmak, ikincisi ise sınırlı da olsa devasa bir güç olan devlet karşısında bireylerin hak ve özgürlüklerini korumaktır.

Modern anlamda anayasal gelişmelerimiz genellikle Sened-i İttifak’la başlatılmaktadır.

Sened-i İttifak'ın başlangıç bölümünde, Osmanlı Devlet düzeninin bozulduğu, devlet otoritesinin içeride ve dışarıda zayıfladığı ve bu durumun zengin, fakir, yüksek, alçak herkes için zararlı ve endişe verici bir durum olduğu ve bu durumun herkes tarafından kabul edildiği Devlet-i Aliyyenin kuvvetlenmesi sebep ve çarelerini aramak amacıyla toplantıların düzenlendiği ve bunun neticesinde bu ittifak şartlarının akdolunduğu bildirilmektedir.

Başlangıç bölümünü yedi şart takip etmektedir. Bu şartlara bakıldığında temelde merkezi otorite, ayanlar ve genel olarak halk lehine sonuçlar doğuracak düzenlemelere yer verildiği görülmektedir.

Sened-i İttifak, merkezi devlet ile ayanlar arasında imzalanması nedeniyle şekil itibariyle “misak” türünde bir belgedir. Misakta hükümdarın karşısında ona kendi iradesini kabul ettiren bir başka
irade daha vardır. Anayasal belge hükümdar ile bu iradenin uzlaşarak anlaşması ile ortaya çıkmaktadır.

Ferman, hükümdarın tek taraflı iradesi ile kendisini sınırlayıp tebaasına haklar ihsan ettiği bir anayasa yapım yöntemidir.

Tanzimat Fermanı şekli anlamda bir anayasa olmayıp maddi anlamda anayasal bir belgedir. Çünkü
devletin temel kuruluşuna, temel hak ve hürriyetlere, vergilendirme, cezalandırma, yargılamaya
ilişkin hükümlere yer vererek anayasal konularda düzenlemelerde bulunmaktadır. Bu sebeple içeriği
itibariyle diğer ifadeyle maddi anlamda anayasal bir belgedir.

Islahat Fermanı, padişah Abdulmecid tarafından 1856 yılında ilan edilmiştir.

Islahat Fermanı’nın temel amacı Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında vatandaşlık açısından
tam bir eşitlik sağlamaktır.

Kanun-u Esasi, yapılış usulü itibariyle padişahın tek taraflı iradesinin ürünü olan ferman niteliğinde
bir anayasadır.

Kanun-u Esasi’nin kurmuş olduğu hükümet sistemi dışarıdan bakıldığında parlamenter sisteme benzemekle birlikte, bu sistemi tam anlamıyla parlamenter sistem olarak nitelendirmek mümkün
değildir. Zira parlamenter sistemde ve özellikle de parlamenter monarşide devlet başkanının
sembolik ve yetkisiz konumda bulunması gerekirken. Kanun-u Esasi’nin ilk şeklinde sistemin
en etkin unsuru padişahtır. Hükümet Padişah tarafından kurulmakta ve ona karşı sorumlu bulunmaktadır. Heyet-i Mebusanın hükümetin kuruluş ve sorumluluğuna ilişkin herhangi bir yetkisi bulunmamaktadır. Yine Padişah’a rağmen yasama yetkisi kullanılamamaktadır. Bütün bunlar Kanun-u Esasi’nin ilk şekliyle tam anlamıyla bir parlamenter demokrasi kuramadığını göstermektedir.

1921 Anayasası’nın, kendisiyle çatışan 1876 Anayasası hükümlerini, sonraki norm önceki normu aykırılığı ölçüsünde ilga eder (lex posterior derogat legi priori) ilkesi gereği zımnen ilga ettiği sonucuna varmamız gerekmektedir.

1921 Anayasası’nın en önemli ve en devrimci özelliği milli egemenlik ilkesini ilan etmesidir.

1921 Anayasası, hükümet sistemi olarak meclis hükümeti sistemini benimsemiş olan bir anayasadır.

1-2 Kasım 1922 tarihli Meclis kararıyla saltanat ve halifelik birbirinden ayrılmış, saltanat kaldırılırken halifelik muhafaza edilmiştir. Halifeliğin o dönemde kaldırılmamasının temelinde
başlıca iki neden bulunmaktaydı. Birincisi, Birinci Meclisin yapısı ve iç politika dengelerinin halifesiz bir düzene geçmeye henüz elverişli olmaması; ikinci ise, dış politika alanında da gerek Lozan Barış
Görüşmeleri’nin gergin ortamı ve gerekse İslam ülkelerini kollama niyetidir. Bu sebeplerle halifelik Birinci Meclis döneminde değil, yenilikçi ve devrimci olan İkinci Meclis döneminde kaldırılmıştır.

1924 Anayasası, devlet sisteminin dayandırıldığı esaslar bakımından 1921 Anayasası’nın devamı niteliğindedir.

1924 Anayasası'nda yer alan “Türkiye Devleti’nin dini, Din-i İslamdır” hükmü 11 Nisan 1928 tarihinde Anayasa’dan çıkartılmış ve 1937 yılında da Anayasa’ya laiklik ilkesi eklenmiştir.

Parlamenter hükümeti sisteminde sorumsuz olan Devlet başkanının imzası ile tamamlanan işlemlerden dolayı başbakan ve/veya ilgili bakanın sorumlu tutulabilmesini sağlayan kuraldır.

1924 Anayasası meclis hükümeti ile parlamenter sistem arasında karma bir hükümet sistemi kabul etmeine doktrinde “kuvvetler birliği ve görevler ayrılığı” sistemi adı verilmektedir.

1924 Anayasası’nın ortaya koymuş olduğu temel hak ve özgürlükler listesine bakıldığında klasik haklar olarak adlandırılan medeni ve siyasi hakların düzenlendiği, zorunlu ilköğretimin devlet okullarında parasız olması dışında sosyal haklara hiç değinilmediği görülmektedir. Aslında bu yadırganacak bir durum da değildir. Çünkü dönemin anayasacılık anlayışı 1917 Meksika ve 1919 Alman Anayasası gibi bir iki istisna dışında henüz sosyal haklara yabancıdır.