ANAYASA HUKUKU

Dünyada ilk yazılı anayasa metni, İngiliz ihlali sırasında kabul edilmiş ve ömrü oldukça kısa sürmüş olan Hükûmet Aracı (Instrument of Government) adlı bir belgedir.

Toplum sözleşmesi, insanların hayatlarını ve haklarını güvenceye kavuşturmak amacıyla, bir kısım haklarını üstün bir otoriteye (devlete) devretmeleridir.

Anayasacılık akımının tarihsel kökeninde, hükümdarların mutlak iktidarını burjuvazinin hak ve hürriyetleri lehine sınırlandırma çabası yattığına göre, bunu gerçekleştirecek aracın, “kuvvetler ayrılığı” ilkesi olduğu düşünülmüştür. İngiliz düşünürü Locke ve Fransız düşünürü Montesquieu tarafından savunulmuş olan, fakat literatürde daha çok Montesquieu’nun adıyla özdeşleştirilen teoriye göre, devletin yasam, yürütme ve yargı olmak üzere üç iktidarı vardır.

Anayasacılık akımının tarihsel kökeninde, hükümdarların mutlak iktidarını burjuvazinin hak ve hürriyetleri lehine sınırlandırma çabası yattığına göre, bunu gerçekleştirecek aracın, “kuvvetler ayrılığı” ilkesi olduğu düşünülmüştür. İngiliz düşünürü Locke ve Fransız düşünürü Montesquieu tarafından savunulmuş olan, fakat literatürde daha çok Montesquieu’nun adıyla özdeşleştirilen teoriye göre, devletin yasam, yürütme ve yargı olmak üzere üç iktidarı vardır. Dünyadaki ilk yazılı anayasa olan 1787 tarihli ABD Anayasası ile ardından gelen 1791 tarihli Fransız Anayasası ise büyük ölçüde kuvvetler birliği ilkesinden esinlenmişlerdir.

Bir anayasayı tümden yeniden yapma iktidarına “asli kurucu iktidar” o anayasayı kendi koyduğu değiştirilme kurallarına uygun olarak değiştirme iktidarına da “tali (türevsel) kurucu iktidar” adı verilir. Asli kurucu iktidar, ya bu amaçla özel olarak kurulmuş bir kurucu meclis” veya olağan yöntemlerle seçilmiş bir yasama meclisi tarafından kullanılabilir ve çoğu zaman buna bir halk oylaması (referandum) aşaması da eklenir. Tali kurucu iktidarın anayasayı değiştirmesi konusunda ise ülkeler, katılığın derecesi yönünden farklı yöntemler kabul etmişlerdir. Bunlar arasında, yasama meclisinde (veya meclislerinde), 3/5, 2/3, 3/4 gibi nitelikli çoğunluklar aranması; bir kereden fazla görüşme şartı; zorunlu veya ihtiyarî (seçimlik) halk oylaması; birbirini izleyen iki yasama meclisi tarafından kabul şartı; anayasanın bazı bölümlerinin değiştirilmesinin daha da güçleştirici şartlara bağlanması; nihayet anayasanın bazı hükümlerinin değiştirilemez kılınması gibi, çeşitli yöntemler sayılabilir.

Avrupa’da Rönesans, Reform ve Aydınlanma hareketlerinin etkisiyle 17. ve 18. yüzyıllarda devletin kökenini açıklamak üzere Hobbes, Locke ve Rousseau gibi önemli düşünürler tarafından “toplum sözleşmesi” teorileri ortaya atılmıştır. Bu düşünürlerin teorileri arasında önemli farklar olmakla birlikte, hepsinin ortak noktası, devletin ortaya çıkmasından önce insanların bir “tabiat hâli”nde yaşadıkları ve bu döneme zorunlu olarak fiziksel gücün hâkim olduğudur. Bir noktada insanlar, bu güvensiz ve anarşik durumdan kurtulmak, hayatlarını ve haklarını güvenceye kavuşturmak amacıyla, üstün bir otorite kurmaya, diğer bir deyimle devleti yaratmaya karar vermişlerdir ki buna, toplum sözleşmesi adı verilmektedir.

Anayasa kavramının ve anayasacılık akımını doğuran etkenlerden biri, siyasal düşüncenin laikleşmesi, diğeri de burjuva sınıfının yükselişidir. İlk olarak Avrupa’da Rönesans, Reform ve Aydınlanma hareketlerinin etkisiyle devletin kökeninin insan ya da toplum iradesine dayandığı yönünde değişmiş, diğer bir deyimle siyasal düşünce laikleşmiştir.  İkinci olarak kıtalararası deniz ticaretinin gelişmesiyle birlikte ekonomik gücü büyük ölçüde artan bir ticari (daha sonra da endüstriyel) burjuva sınıfının ortaya çıkmıştır. Orta Çağ’ın, aristokrasi (soylular) sınıfının, daha sonraları da mutlak hükümdarların hâkimiyetine dayanan devlet ve hukuk düzeninde, bu yeni burjuva sınıfının iktidardaki payı çok önemsizdi. Ayrıca başta mülkiyet hakkı olmak üzere temel hakları da hukuki güvenceden yoksundu. Bu anlamda 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl demokratik devrimleri özü bakımından burjuva devrimleridir. Bu devrimlerle burjuvazi, aristokrasiyi tasfiye etmek, hükümdarlığı da ya ortadan kaldırmak veya onun yetkilerini sınırlandırmak suretiyle, kendi hak ve hürriyetlerini güvence altına almaya çalışmıştır.

Demokratik devrimlerin amacı, devlet iktidarını bölerek sınırlandırmak olduğu için bunun yazılı bir belgeyle tescil edilmesi ve kurumsallaştırılması yani yazılı bir anayasanın ortaya çıkması, anayasacılık akımının doğal sonucudur. Bugün yazılı bir anayasaya sahip olmayan devletler çok istisnaidir ve bu istisnalar, çok özel şartlarla açıklanabilir. İngiltere, yazılı bir anayasaya sahip olmamakla birlikte, çok güçlü anayasal gelenekleri, yaygın ve güçlü demokrasi kültürü ve etkin sivil toplum kuruluşları sayesinde bir anayasal devlettir. İsrail, Yahudi Devleti’nin niteliği üzerinde Yahudiler arasındaki derin görüş farkı nedeniyle bir anayasa yapmamış ancak çeşitli devlet kurumlarını olağan kanunlarla düzenlemiştir. Suudi Arabistan da tek meşru anayasanın şeriat olduğu ve beşerî irade ürünü bir anayasanın yapılamayacağı inancıyla, yazılı bir anayasa yapmamıştır.

Yumuşak anayasa, yapılması ve değiştirilmesi, adi kanunlarla aynı yöntemlere tabi olan anayasadır. Günümüzde, bu tür anayasaların hemen hiçbir örneği yoktur. Çağdaş devletlerin hemen hepsinin benimsediği katı anayasa ise yapılması ve değiştirilmesi olağan kanunlardan farklı ve daha güçleştirici yöntemlere tabi kılınan anayasa demektir. Bir anayasayı tümden yeniden yapma iktidarına “asli kurucu iktidar” o anayasayı kendi koyduğu değiştirilme kurallarına uygun olarak değiştirme iktidarına da “tali kurucu iktidar” adı verilir. Asli kurucu iktidar ya bu amaçla özel olarak kurulmuş bir kurucu meclis veya olağan yöntemlerle seçilmiş bir yasama meclisi tarafından kullanılabilir ve çoğu zaman buna bir halk oylaması aşaması da eklenir. Tali kurucu iktidarın anayasayı değiştirmesi konusunda ise ülkeler, katılığın derecesi yönünden farklı yöntemler kabul etmişlerdir. Yasama meclisinde , 3/5, 2/3, 3/4 gibi nitelikli çoğunluklar aranması; bir kereden fazla görüşme şartı; zorunlu veya seçimlik halk oylaması; birbirini izleyen iki yasama meclisi tarafından kabul şartı; anayasanın bazı bölümlerinin değiştirilmesinin daha da güçleştirici şartlara bağlanması; nihayet anayasanın bazı hükümlerinin değiştirilemez kılınması gibi yöntemler bunlar arasında sayılabilir.

18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl demokratik devrimleri özü bakımından burjuva devrimleridir. Bu devrimlerle burjuvazi, aristokrasiyi tasfiye etmek, hükümdarlığı da ortadan kaldırmak veya onun yetkilerini sınırlandırmak suretiyle, kendi hak ve hürriyetlerini güvence altına almaya çalışmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan yazılı anayasalar, bu büyük sosyal dönüşümü hukuken tescil eden belgelerdir. Amerikalı siyasal bilimci Barrington Moore, bunu “Burjuvazi yoksa demokrasi de olmaz.” cümlesiyle veciz şekilde ifade etmiştir.

Anayasa Hukuku kaynakları, anayasa metni, ülkenin siyasal hayatıyla ilgili seçim kanunları, meclis iç tüzükleri, yargı kararları, bilimsel eserlerdir.

İlk Osmanlı-Türk Anayasası Kanu-i Esasi'dir.

Anayasa kavramının ve anayasacılık akımının daha önceki çağlarda değil de 18. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmasının nedeni Siyasal düşüncenin laikleşmesi ve burjuva sınıfının yükselişidir.

Genel ve objektif hukuk kurallarını somut ve bireysel durumlara uygulama iktidarı yürütme  iktidarıdır.

anayasalcılık akımının ortaya çıkmasındaki temel amaç devletin mutlak iktidarını birey hürriyetleri lehine sınırlandırmaktır.

Fransız düşünür Montesquieu tarafından savunulan ve devletlerin yasama, yürütme ve yargı olmak üzere üç iktidarı olduğunu ifade eden anayasal ilke kuvvetler ayrılığı ilkesidir.

Toplum üyelerinin bir kısım haklarını bir üst otoriteye devrederek bunun karşılığında güvenliklerinin ve bir kısım haklarının korunmasını sağlamalarına Toplum sözleşmesi ismi verilmektedir.

Yapılması ve değiştirilmesi tamamen olağan kanunlarla aynı yöntemlere tabi olan anayasaya verilen isim Yumuşak anayasadır.

Yapılması ve değiştirilmesi olağan kanunlardan farklı ve daha güçleştirici yöntemlere tabi kılınan katı anayasadır.

Çağımızda hemen bütün devletlerin katı anayasa sistemii benimsemelerinin iki nedeni vadır. İlki siyasal ve hukuki istikrar sağlama düşüncesidir. İkincisi ise anayasa değişikliklerinin nitelikli çoğunluk ile yapılabilmesidir.