ANAYASA HUKUKU - Deneme Sınavı - 5

Maddi Hukuki Eşitlik: Aynı durumda bulunanlara haklarda ve ödevlerde, yararlarda ve yükümlülüklerde, yetkilerde ve sorumluluklar ile fırsatlarda ve hizmetlerde eşit davranılmasıdır.

Şekli Hukuki Eşitlik: Kanunların genel ve soyut nitelik taşıması, yani kapsadığı herkese eşit olarak uygulanmasıdır.

Dünyada ilk yazılı anayasa metni, İngiliz ihlali sırasında kabul edilmiş ve ömrü oldukça kısa sürmüş olan Hükûmet Aracı (Instrument of Government) adlı bir belgedir.

Toplum sözleşmesi, insanların hayatlarını ve haklarını güvenceye kavuşturmak amacıyla, bir kısım haklarını üstün bir otoriteye (devlete) devretmeleridir.

Anayasacılık akımının tarihsel kökeninde, hükümdarların mutlak iktidarını burjuvazinin hak ve hürriyetleri lehine sınırlandırma çabası yattığına göre, bunu gerçekleştirecek aracın, “kuvvetler ayrılığı” ilkesi olduğu düşünülmüştür. İngiliz düşünürü Locke ve Fransız düşünürü Montesquieu tarafından savunulmuş olan, fakat literatürde daha çok Montesquieu’nun adıyla özdeşleştirilen teoriye göre, devletin yasam, yürütme ve yargı olmak üzere üç iktidarı vardır.

Anayasacılık akımının tarihsel kökeninde, hükümdarların mutlak iktidarını burjuvazinin hak ve hürriyetleri lehine sınırlandırma çabası yattığına göre, bunu gerçekleştirecek aracın, “kuvvetler ayrılığı” ilkesi olduğu düşünülmüştür. İngiliz düşünürü Locke ve Fransız düşünürü Montesquieu tarafından savunulmuş olan, fakat literatürde daha çok Montesquieu’nun adıyla özdeşleştirilen teoriye göre, devletin yasam, yürütme ve yargı olmak üzere üç iktidarı vardır. Dünyadaki ilk yazılı anayasa olan 1787 tarihli ABD Anayasası ile ardından gelen 1791 tarihli Fransız Anayasası ise büyük ölçüde kuvvetler birliği ilkesinden esinlenmişlerdir.

Bir anayasayı tümden yeniden yapma iktidarına “asli kurucu iktidar” o anayasayı kendi koyduğu değiştirilme kurallarına uygun olarak değiştirme iktidarına da “tali (türevsel) kurucu iktidar” adı verilir. Asli kurucu iktidar, ya bu amaçla özel olarak kurulmuş bir kurucu meclis” veya olağan yöntemlerle seçilmiş bir yasama meclisi tarafından kullanılabilir ve çoğu zaman buna bir halk oylaması (referandum) aşaması da eklenir. Tali kurucu iktidarın anayasayı değiştirmesi konusunda ise ülkeler, katılığın derecesi yönünden farklı yöntemler kabul etmişlerdir. Bunlar arasında, yasama meclisinde (veya meclislerinde), 3/5, 2/3, 3/4 gibi nitelikli çoğunluklar aranması; bir kereden fazla görüşme şartı; zorunlu veya ihtiyarî (seçimlik) halk oylaması; birbirini izleyen iki yasama meclisi tarafından kabul şartı; anayasanın bazı bölümlerinin değiştirilmesinin daha da güçleştirici şartlara bağlanması; nihayet anayasanın bazı hükümlerinin değiştirilemez kılınması gibi, çeşitli yöntemler sayılabilir.

Avrupa’da Rönesans, Reform ve Aydınlanma hareketlerinin etkisiyle 17. ve 18. yüzyıllarda devletin kökenini açıklamak üzere Hobbes, Locke ve Rousseau gibi önemli düşünürler tarafından “toplum sözleşmesi” teorileri ortaya atılmıştır. Bu düşünürlerin teorileri arasında önemli farklar olmakla birlikte, hepsinin ortak noktası, devletin ortaya çıkmasından önce insanların bir “tabiat hâli”nde yaşadıkları ve bu döneme zorunlu olarak fiziksel gücün hâkim olduğudur. Bir noktada insanlar, bu güvensiz ve anarşik durumdan kurtulmak, hayatlarını ve haklarını güvenceye kavuşturmak amacıyla, üstün bir otorite kurmaya, diğer bir deyimle devleti yaratmaya karar vermişlerdir ki buna, toplum sözleşmesi adı verilmektedir.

Anayasa kavramının ve anayasacılık akımını doğuran etkenlerden biri, siyasal düşüncenin laikleşmesi, diğeri de burjuva sınıfının yükselişidir. İlk olarak Avrupa’da Rönesans, Reform ve Aydınlanma hareketlerinin etkisiyle devletin kökeninin insan ya da toplum iradesine dayandığı yönünde değişmiş, diğer bir deyimle siyasal düşünce laikleşmiştir.  İkinci olarak kıtalararası deniz ticaretinin gelişmesiyle birlikte ekonomik gücü büyük ölçüde artan bir ticari (daha sonra da endüstriyel) burjuva sınıfının ortaya çıkmıştır. Orta Çağ’ın, aristokrasi (soylular) sınıfının, daha sonraları da mutlak hükümdarların hâkimiyetine dayanan devlet ve hukuk düzeninde, bu yeni burjuva sınıfının iktidardaki payı çok önemsizdi. Ayrıca başta mülkiyet hakkı olmak üzere temel hakları da hukuki güvenceden yoksundu. Bu anlamda 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl demokratik devrimleri özü bakımından burjuva devrimleridir. Bu devrimlerle burjuvazi, aristokrasiyi tasfiye etmek, hükümdarlığı da ya ortadan kaldırmak veya onun yetkilerini sınırlandırmak suretiyle, kendi hak ve hürriyetlerini güvence altına almaya çalışmıştır.

Demokratik devrimlerin amacı, devlet iktidarını bölerek sınırlandırmak olduğu için bunun yazılı bir belgeyle tescil edilmesi ve kurumsallaştırılması yani yazılı bir anayasanın ortaya çıkması, anayasacılık akımının doğal sonucudur. Bugün yazılı bir anayasaya sahip olmayan devletler çok istisnaidir ve bu istisnalar, çok özel şartlarla açıklanabilir. İngiltere, yazılı bir anayasaya sahip olmamakla birlikte, çok güçlü anayasal gelenekleri, yaygın ve güçlü demokrasi kültürü ve etkin sivil toplum kuruluşları sayesinde bir anayasal devlettir. İsrail, Yahudi Devleti’nin niteliği üzerinde Yahudiler arasındaki derin görüş farkı nedeniyle bir anayasa yapmamış ancak çeşitli devlet kurumlarını olağan kanunlarla düzenlemiştir. Suudi Arabistan da tek meşru anayasanın şeriat olduğu ve beşerî irade ürünü bir anayasanın yapılamayacağı inancıyla, yazılı bir anayasa yapmamıştır.

Yumuşak anayasa, yapılması ve değiştirilmesi, adi kanunlarla aynı yöntemlere tabi olan anayasadır. Günümüzde, bu tür anayasaların hemen hiçbir örneği yoktur. Çağdaş devletlerin hemen hepsinin benimsediği katı anayasa ise yapılması ve değiştirilmesi olağan kanunlardan farklı ve daha güçleştirici yöntemlere tabi kılınan anayasa demektir. Bir anayasayı tümden yeniden yapma iktidarına “asli kurucu iktidar” o anayasayı kendi koyduğu değiştirilme kurallarına uygun olarak değiştirme iktidarına da “tali kurucu iktidar” adı verilir. Asli kurucu iktidar ya bu amaçla özel olarak kurulmuş bir kurucu meclis veya olağan yöntemlerle seçilmiş bir yasama meclisi tarafından kullanılabilir ve çoğu zaman buna bir halk oylaması aşaması da eklenir. Tali kurucu iktidarın anayasayı değiştirmesi konusunda ise ülkeler, katılığın derecesi yönünden farklı yöntemler kabul etmişlerdir. Yasama meclisinde , 3/5, 2/3, 3/4 gibi nitelikli çoğunluklar aranması; bir kereden fazla görüşme şartı; zorunlu veya seçimlik halk oylaması; birbirini izleyen iki yasama meclisi tarafından kabul şartı; anayasanın bazı bölümlerinin değiştirilmesinin daha da güçleştirici şartlara bağlanması; nihayet anayasanın bazı hükümlerinin değiştirilemez kılınması gibi yöntemler bunlar arasında sayılabilir.

18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl demokratik devrimleri özü bakımından burjuva devrimleridir. Bu devrimlerle burjuvazi, aristokrasiyi tasfiye etmek, hükümdarlığı da ortadan kaldırmak veya onun yetkilerini sınırlandırmak suretiyle, kendi hak ve hürriyetlerini güvence altına almaya çalışmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan yazılı anayasalar, bu büyük sosyal dönüşümü hukuken tescil eden belgelerdir. Amerikalı siyasal bilimci Barrington Moore, bunu “Burjuvazi yoksa demokrasi de olmaz.” cümlesiyle veciz şekilde ifade etmiştir.

Kurucu Meclis Milli Güvenlik Konseyiile kuruluş, görev ve yetkileri bu kanunda belirtilen Danışma Meclisi’nden oluşur.

1961 ve 1982 Anayasalarının benzerlikleri şu şekildedir;

Diğer yandan 1961 Hakoylaması'nda Anayasanın kabulü Cumhurbaşkanı seçimi ile birleşmemiştir. 1982 Halkoylaması'nda siyasi partilerin halkın oyuna etkide bulunamayacağı kararı verilmiştir. 1961 Temsilciler Meclisi, 1982 Danışma Meclisi'nden daha temsili niteliktedir. Danışma Meclisi, Temsilciler Meclisi'ne oranla daha bürokratik bir yapıdadır.

1982 Anayasası ile devlet yapısı içinde yürütme organı güçlendirilmiş; devlet otoritesi artmış ve vesayetçilik anlayışı güçlenmiştir. 1982 Anayasası, 1961 Anayasası'na göre daha katı niteliktedir ve bu Anayasa geçici hükümleri ile siyasal hayatın normalleşmesi açısından bir geçiş dönemi öngörmüştür.

Genel ilkeleri düzenleyen ve bunların uygulanma biçimlerini kanunlara bırakan anayasa tipi çerçeve anayasa olarak adlandırılmaktadır.

Milli Güvenlik Konseyi rejiminin devlet hayatının pek çok yönünü ayrıntılı kanunlarla düzenlemiş olması ve Anayasa’nın geçici 15. maddesi gereğince bunların anayasaya aykırılığının iddia edilememesi, böylece sözü geçen kanunların diğer kanunlar karşısında daha ayrıcalıklı bir statüye kavuşturulması devlet hayatında esnekliği azaltan faktörlerden birisi olmuştur. Bu denetim yasağı, 2001 Anayasa değişiklikleriyle kaldırılmıştır.

Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir. En az üçer gün ara ile yapılacak oylamaların ilk ikisinde üye tamsayısının üçte iki çoğunluk oyu sağlanamazsa üçüncü oylamaya geçilir üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğunu sağlayan aday Cumhurbaşkanı seçilmiş olur. Bu oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu sağlanamadığı takdirde üçüncü oylamada en çok oy almış bulunan iki aday arasında dördüncü oylama yapılır, bu oylamada da üye tamsayısının salt çoğunluğu ile Cumhurbaşkanı seçilemediği takdirde derhal Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimleri yenilenir.

1982 Anayasası, 1961 Anayasası’nda izlerini gördüğümüz vesayetçilik anlayışını çok daha güçlendirmiştir. 1960 müdahalesinde ana muhalefet partisi CHP ve onun lideri İsmet İnönü’nün silahlı kuvvetler gözünde büyük prestij sahibi olmasına karşılık, 1982 Anayasası’nın yapımında hâkim rol oynayan Millî Güvenlik Konseyi, tüm siyasetçilere ve sivil siyaset kurumlarına karşı büyük güvensizlik duyuyor ve bunu açıkça dile getiriyordu. Kurucu Meclisin sivil kanadı olan Danışma Meclisinin, selefi Temsilciler Meclisi’ne oranla çok daha dar yetkili kılınmış olması ve Danışma Meclisi’ne üye olabilmek için 11 Eylül 1980 tarihinde hiçbir siyasi partiye üye olmamak şartının aranması, bu zihniyetin göstergeleridir.

1982 Halkoylaması’nda Anayasanın kabulü, Cumhurbaşkanı’nın seçimiyle birleştirilmiştir. Anayasanın geçici birinci maddesine göre, “Anayasanın, halkoylaması sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olarak kabul edildiğinin usulünce ilanı ile birlikte halkoylaması tarihindeki Milli Güvenlik Konseyi Başkanı ve Devlet Başkanı, Cumhurbaşkanı sıfatını kazanarak, yedi yıllık bir dönem için, Anayasa ile Cumhurbaşkanı’na tanınan görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır. 18 Eylül 1980 tarihinde Devlet Başkanı olarak içtiği and yürürlükte kalır”.