ANADOLU KÜLTÜR TARİHİ

Assur baskısının artması üzerine beylikler bir araya gelmiş ve MÖ. 9. yüzyılın ortalarında Urartu Krallığı kurulmuştur.

I. Sarduri ve ondan sonra başa geçen krallar İşpuini (MÖ. 830-810), Minua (MÖ. 810-785), I. Argişti (MÖ. 785-756) ve II. Sarduri’nin (MÖ. 756-730) saltanatları sırasında Urartu Krallığı’nın toprakları genişlemiş ve en geniş sınırlarına ulaşmıştır.

Urartu Kültürü’nde ilk sıradaki tanrı, devletin baş tanrısı ve aynı zamanda savaş tanrısı olan Haldi’dir.

Güneydoğu Avrupa’dan gelerek Anadolu’yu yurt edinen Frigler’in başkent Gordion olmak üzere kur-muş oldukları krallık, MÖ. 9.-7. yüzyıllar arasında Orta Anadolu’da etkin olmuştur. Frig Krallığı özellikle adı ‘’Eşek Kulaklı Midas’’ ve ‘’Her Dokunduğu Altın Olan Kral Midas’’ söylencelerine karışan ünlü kral Midas zamanında en görkemli çağını yaşamıştır. Frigler’in yaratmış oldukları köklü kültür krallığın yıkılmasından sonra da Anadolu kültür ve sanatını etkilemeye devam etmiştir.

Friglerin ilk kralı Gordios’tur.

Frigler tanrıça için Eskişehir, Kütahya ve Afyonkarahisar illeri arasındaki Dağlık Frigya Bölgesi’ndeki kayalıklara fasadlar (işlenmiş kaya cephesi), altarlar ve nişler olmak üzere çeşitli dinsel kaya anıtları yontmuşlardır. Fasadlar megaron planlı bir Frig tapınağının ön cephelerini temsil etmektedirler. Kendi içlerinde Anıtsal Fasadlar ve Küçük Fasadlar olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Anıtsal fasad örneklerinden biri olan Yazılıkaya Midas Anıtı, Eskişehir’dedir.

Anadolu’ya tümülüs mezar geleneğini Frigler getirmişlerdir.

Afyon'daki Köhnüş Vadisi içerdiği 40 kaya mezarı ile en büyük Frig kaya mezarı nekropolüdür.

Lidyalılar sikkeyi (madeni para) icat ederek uygarlığa en büyük katkılardan birini yapmışlardır.

Üçüncü hanedan olan Mermnadlar Hanedanı zamanında Lidya Krallığı güçlü bir krallık olarak Anadolu tarih sahnesindeki yerini almıştır.

Urartular MÖ. 9. yüzyılın ortalarından MÖ. 7. yüzyılın sonlarına kadar Van Gölü’nün doğu kıyısında yer alan Tuşpa (Van Kalesi) merkez olmaküzere güçlü bir krallık kurmuşlardır. Yayılım alanı günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Ermenistan ve Gürcistan topraklarını kapsamıştır. Bölge arazisinin büyük bir bölümü sıradağlar ve yaylalarla kaplıdır, tarıma elverişli ovalar az sayıdadır. Urartu Krallığı’nda tarım, hayvancılık, mimari, madencilik, taş işçiliği ve çanak çömlekçilik gelişmiştir.

Uruatri ve Nairi beyliklerini bir araya getiren bey, ilk Urartu kralı olarak kabul edilen Aramu’dur. Aramu beylikleri bir çatı altında toplamış ve Arzaşkun adlı bir başkent kurmuştur. Ancak Urartu Devleti’nin kurulması Assur’un Doğu Anadolu’nun kaynaklarını yağmalamasına engel olacağından Assur Kralı III. Salmanassar (MÖ. 858-824) bölgeye sefer yaparak Aramu’nun başkenti Arzaşkun’u ve Sugunia’nın da içinde bulunduğu kentlerini ele geçirip, tahrip etmiştir. Aramu’dan sonra başka bir sülaleden Lutipri oğlu I. Sarduri MÖ. 9. yüzyılın ortalarında Urartu Devleti’ni sağlam temeller üzerine oturtmuştur. Kral Van Gölü’nün doğu kıyısındaki başkent Tuşpa’nın (Van Kalesi) da kurucusudur.

Urartu dini, çok tanrılıydı. Urartu kralları fethettikleri topraklarda yaşayan halkların tanrılarını da kendi tanrılarının arasına katmışlar böylece bir devlet panteonu (tanrılar birliği) oluşturmuşlardır. Van ovasında Toprakkale yakınlarındaki Meherkapı Nişi içinde bulunan yazıtta, Urartu tanrıların adları ve onlara hangi hayvanların, hangi sayıda kurban edileceği hiyerarşik sıra içinde belirtilmiştir. Toplam 79 tanrı ve tanrıçanın çoğu hakkında bilgimiz yoktur. İlk sıradaki tanrı, devletin baş tanrısı ve aynı zamanda savaş tanrısı olan Haldi’dir. Tanrı Haldi tapınaklarına savaş silahları adak olarak bırakılırdı, büyük bir mızrak Haldi’yi simgelerdi.

Yangın ile tahrip olan Erken Frig yerleşmesinin üzerine beş metre kalınlığında bir kil tabakası yığılmıştır. Bu kil tabakası üzerine yeni yerleşme eski plan esas alınarak gelişmiş inşa teknikleriyle inşa edilmiştir (Orta Frig Dönem: MÖ. 800-550). MÖ. 8. yüzyılın sonlarına doğru tamamlanan yerleşme Frig Krallığı’nın da kurulduğu yerleşmedir. Başkent Gordion’a adını veren Friglerin ilk kralı Gordios’tur. Kral Gordios’un siyasi faaliyetleri hakkında bilgi bulunmamaktadır.

Yazılı belgelerimiz olmadığı için Friglerin kaya anıtlarının önünde ne çeşit törenler düzenlediklerini kesin olarak bilemiyoruz. Ancak geçimlerini çoğunlukla tarım ve hayvancılıkla sağlayan Friglerin dinî törenlerde tanrıçadan kendilerine bolluk ve bereket getirmesini istedikleri anlaşılmaktadır.

Frigler soylularını tümülüslere veya kaya mezarlarına gömmüşlerdir. Anadolu’ya tümülüs mezar geleneğini Frigler getirmişlerdir. Frig tümülüslerinin altında ölüler için genellikle ahşap küçük bir mezar odası inşa edilirdi veya ahşapla kaplanmış dikdörtgen çukurlar oluşturulurdu. Mezar odasının içine ölü elbiseleriyle yatırıldıktan sonra, yanına mezar hediyeleri yerleştirilir ve mezar odasının düz ya da iki yana eğimli çatısı ahşaplarla kapatılırdı. Oda kapısı yoktu. Mezar odasının üzerine önce yumruk büyüklüğünde çakıl taşı tabakası, onun üzerine ıslak kil tabakası, ıslak kil tabakasının üzerine de kuru kil tabakası yığılırdı. Tümülüsün yüksekliği içinde yatan soylunun önemine göre artırılırdı. Tümülüsler tek kişilik mezar anıtlarıdır. Frig tümülüslerinin en yoğun olduğu yer 100 kadar tümülüs içeren Gordion Nekropolü ve 20 kadar tümülüs içeren Ankara’dır.

Medler Urartu Krallığı’nın ortadan kalkmasından sonra kralları Kyaksares önderliğinde batı yönde Anadolu içlerine ilerlemeye başlamışlar ve Kızılırmak’ın doğu kıyısına gelmişlerdir. Lidya kralı Alyattes Med ordusunu Kızılırmak’ta ordusuyla karşılamıştır. MÖ. 590 yılında Pteria’da (Yozgat Kerkenes) yapılan savaşta iki ordu da birbirine üstünlük sağlayamamıştır. Eskiçağ’da savaşlar ilkbahar ve yaz aylarında yapıldığından, her iki ordu kışı geçirmek için ülkelerine geri dönmüştür. Ertesi yıl ilkbahar ve yaz aylarında yapılan savaşta da üstünlük sağlayan olmamış ve bu şekilde savaş beş yıl boyunca devam etmiştir. Beşinci yıl MÖ. 28 Mayıs 585 günü gündüz vakti iki ordu savaşırken güneş tutulması meydana geldi. İki ordu tanrıların barış yapmalarını istediğini düşünerek barış anlaşması imzalamıştır.

Sardeis’te Lidya krallarının sarayları, yönetim binaları, Kybele ve Apollon tapınakları, altın arıtma atölyeleri, pazar yeri ve kralî bahçeler bulunurdu. Halka ait konutlar dikdörtgen planlı, taş temelli ve kerpiç duvarlıydı. Evlerde iç bölmeler halı ve kilimler ile yapılmıştır. Halkın çoğunluğu köylerde yaşıyor tarım ve hayvancılık yapıyorlardı. Tarım ürünleri arasında tahıl, elma, üzüm, zeytin, incir, soğan, kestane, ceviz ve safran bulunmaktadır. Hayvancılıkta koyun yetiştiriciliği önemlidir. Şarap, zeytinyağı, parfüm, krem, ilaç, boya üretimi de yapılmıştır.

Lidyalılar sikke adı verilen madeni parayı icat ederek uygarlık tarihine en büyük katkılardan birini yapmışlardır. Herodotos ilk olarak altın ve gümüş para basanların Lidyalılar olduklarını belirtir. Kolophonlu Ksenophanes de sikkenin icadını Lidyalılara bağlar. İlk sikkeler altın ve gümüş karışımı bir alaşım olan elektrondan yapılmışlardır. Lidyalılar Paktolos (Sart) Çayı’nın kumlarından elde ettikleri, Lidya bölgesine özgü elektronu ilk sikkelerin basımında kullanmışlardır. Sikkeden önce elektron, külçe, parça ve toz halinde mal ve hizmetlerin ücretlerinin ödenmesinde kullanılmıştır. MÖ. 7. yüzyılın ikinci yarısında elektrondan ilk sikkeler basılmıştır.

Çömlekçilikte MÖ. 7. ve 6. yüzyıllarda Lidya çanak çömlekçiliğinde tek renk ve boyalı kaplar kullanılmıştır. Soluk gri ve siyah parlak tek renk kaplar yapılmıştır. Boyalı kaplarda kırmızı üzerine siyah mermer deseni verilmiş mermer taklidi kaplar vardır. Ayrıca kaplar üzerinde çeşitli kuşaklar, şeritler, çengeller, taralı üçgen ve kareler gibi geometrik motifler ile hayvan ve bitki figürleri görülür. Sardeis’te bulunan kayık ve ördek biçimli kaplar Lidya çömlekçiliğinin güzel ürünleridir. Lydionlar Lidya’ya özgü kaplardır. Bunlar Lidya kremleri ve bakkaris adlı parfümlerinin içine konulup ihraç edilmesinde kullanılmışlardır.