Seçkin Kültürü ve Popüler Kültür Arasında Cumhuriyet Dönemi Kültürü, 1920’lerden 1970’lere

Reformlar, Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralınan toplumsal ve kültürel yapıyı bütünüyle değiştirmeyi ve millilik temelinde yeniden kurmayı hedeflemiştir. Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarındaki demografik değişimin etkisiyle nüfus dinsel açıdan Müslümanlaşmıştı, ancak etnik ve dilsel, dolayısıyla kültürel açıdan heterojen yapı oldukça belirgindi. 1920’lerde başlayan ve 1930’lu yıllarda daha sistemli hale gelen politikalar, çok kültürlü yapıyı tekil bir kültürel yapıya dönüştürmeye çabaladı. Batılılaşma ve milliyetçilik-laiklik temelinde ulus inşasına dönük devlet eliyle yapılan reformlar, muasır medeniyetler seviyesine ulaşmak gayesiyle ortaya konan pratiklerin çerçevesini ve erken Cumhuriyet dönemi kültür alanındaki gelişmelerin temelini oluşturmuştur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra başlayan Soğuk Savaş, dünyayı başta siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel açılardan olmak üzere, yarış halindeki iki kutba bölmüştür. Bir kutbun başını Amerika Birleşik Devletleri (ABD) çekerken, diğer kutbun lideri Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) idi. Kapitalist “özgür dünya” ve sosyalist “demir perde” ülkeleri arasındaki güç mücadelesinde Türkiye, seçimini, kapitalist bloktan yana koymuştur. Bu seçimin doğrudan bir sonucu olarak, 1923-1945 yılları arasında hüküm süren siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel yapısı dönüşüme uğradı. 1950 yılındaki iktidar değişimiyle birlikte, bir taraftan ABD’nin ülke üzerindeki nüfuzunun çeşitli boyutlarda artması, kültürel alan dâhil olmak üzere, pek çok alanda Batılılaşmanın kaynağı olarak Amerikanlaşmanın önünü açmıştı. Bu dönemde, tarıma dayalı sanayileşmenin tetiklediği iç göç, büyük şehirlere milyonlarca insanın akın etmesine neden olacaktı. Bu iki dinamik, 1950’lerden 1970’lere kadar, Türkiye’deki kültürel değişimin yönünü tayin etmiştir.

Tanzimat döneminden (1839-1876) başlayarak, kültürde yerli ve geleneksel olanla, Batılı olanı ayırt etmek için alaturka (alla turca) ve alafranga (alla franca) tabirlerine sıkça başvurulur oldu. Aynı dönemde, kırsal alanda yerleşik olan Müslüman nüfusun, Batının kültürel etkilerine büyük ölçüde kapalı, hatta tepkili olduğu görülmektedir.

Ağırlıklı olarak tarımla uğraşan Müslüman nüfusun kültürel özelliklerini başlıca belirleyen öğe ise, din olmuştur. Tarikatlar ve tekkeler, Müslüman halk açısından kültürel değerlerin üretildiği esas yerler olması nedeniyle oldukça önemliydi.

Erken Cumhuriyet döneminin kültür politikası, Batılılaşma-milliyetçilik-laiklik ekseninde millî bir kültür oluşturmayı hedeflemiştir. Bu amaç doğrultusunda, devletin ve toplumun dayandığı kültürel yapının temellerini değiştirmek üzere, geniş alana yayılan reformlar yapılmıştır.

Laiklik ve milliyetçilik. Laikleştirme ve millileşme, çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmanın olmazsa olmazı olarak görülmüştür. Bu yaklaşım, aynı zamanda, yeni kültürün oluşturulma zeminini de belirleyecektir. Laikleştirme dinin siyasal ve toplumsal etkisini azaltmayı hedeflerken, millileştirme Osmanlıdan gelen kozmopolit kültürel yapıyı, etnik, dinsel ve dilsel farklılıkları Türklük potasında eritmeyi amaçlayacaktı. Bu ilkeler doğrultusunda tasavvur edilen yeni Türkiye, Doğu medeniyetinden kopup, Batı medeniyetine geçmiş olacaktı.

1924 Mart’ının başlarında halifeliğin kaldırılmasıyla eş zamanlı olarak, Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti (Şeriat ve Vakıflar Bakanlığı) ilga edilmiş, yerine, İslam’ın “aydın” bir yorumunu yapması ve icra etmesi beklenen Diyanet İşleri Reisliği (Müdürlüğü) kurulmuştur.

Kültürün en temel unsurlarından biri dildir. Erken Cumhuriyet dönemi kültür politikasının radikalliğinin boyutunu gösteren en çarpıcı örneklerden biri, 1928 yılında yapılan alfabe değişikliğidir.

Müzik alanında amaçlanan dönüşümün sağlanabilmesinde eğitime önemli bir rol atfedilmiştir. Cumhuriyetin kurulduğu 1923 yılında, sahne sanatlarıyla birlikte müzik alanında eğitim veren iki resmi kuruluş vardı. Bunlardan ilki, Konservatuvar (Darü’l-Elhan), ikincisi de Şehir Tiyatrolarıydı (Darü’l-Bedayi). Her iki kurum da İstanbul’da bulunuyordu.

25 Haziran 1934’de Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından çıkarılan Millî Musiki ve Temsil Akademisi Teşkilât Kanunu müzik ve sahne sanatları alanındaki gelişmeler açısından önemli bir evre olmuştur. Akademinin üç temel amacı vardı:

• Bilimsel esaslar dâhilinde millî musikinin işlenmesi, yükseltilmesi ve yayılması;
• Sahne sanatlarının her kolunda ehliyetli elemanların yetiştirilmesi;
• Musiki öğretmenlerinin yetiştirilmesi.

Erken Cumhuriyet döneminde eğitim kurumlarının işlevi, rasyonelliğe dayalı bilimsel gelişmeyi sağlamakla sınırlandırılmamış, aynı zamanda, Batılılaşma, laikleştirme ve millileştirme ekseninde temelleri atılan yeni kültürün yaygınlaştırılması, reformların topluma kabul ettirilmesi olmuştur. İlköğretimden üniversiteye kadar olan tüm eğitim düzeylerindeki değişim ve örgütlenme bu anlayışla gerçekleştirilmiştir. Bunun ilk adımı olarak da eğitim kurumlarını standardize eden Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Cumhuriyet rejiminin ilanından kısa bir süre sonra kabul edilmiştir.

Kütüphane ve neşriyat (yayıncılık) şubesinin esas faaliyet alanı millî kültürü geliştirecek yayınların çoğalmasını sağlamak ve okumayı sevdirmek için önlemler almaktır.

Faaliyet alanları, Halkevlerinin iki temel amacına göre şekillenmiştir. Bunlar; yetişkin eğitimiyle sosyal reform ve sanatsal ve kültürel canlanmadır. İçtimai (sosyal) yardım, Halk Dershaneleri ve Kurslar ile Köycülük şubeleri, sosyal reform amacıyla kurulan şubelerdir. Kuruldukları yerlerde yardıma muhtaç insanların bulunması, yoksullara tıbbi yardım ulaştırılması ve halkın sağlık konularında eğitilmesi İçtimai Yardım şubesinin faaliyet alanı içindeydi. Halk Dershaneleri ve Kurslar ise, okuma yazma kursları ve bölgesel ihtiyaçlara göre saptanmış mesleki kurslar açarak yetişkinlerin eğitilmesini amaçlamıştı. Köycülük şubesinin faaliyet alanı içinde ise, köylere sosyal ve tıbbi yardım ulaştırma yoluyla, köylü ile kentli arasında kaynaşma sağlamak ve Halkevlerinin sanatsal faaliyetlerinin köylerde sergilenmesi vardı.

Başlangıçta, 14 şubeye sahip olan Halkevleri, Halkodalarının kurulmaya başlandığı 1940 yılına kadar 373 şubeye ulaştı. 1950 yılında iktidar değişikliği sonrasında kapatıldıkları 1951 yılına kadar 478 Halkevi ve 4322 Halkodası kurulmuştu. Kayıtlı üye sayısı ise 1938’de 90 bini aşmıştı. Halkevlerinin dokuz şubesi ve buna bağlı olarak çeşitli faaliyet alanları şöyle belirtilebilir:

• Dil, Tarih ve Edebiyat
• Güzel Sanatlar
• Temsil
• Spor
• İçtimai (Sosyal) Yardım
• Halk Dershaneleri ve Kurslar
• Kütüphane ve Neşriyat (Yayıncılık)
• Köycülük
• Müze ve Sergi

İlköğretimden başlayarak, rejimin benimsediği temel yurttaşlık bilgileriyle donatılmış, rejimin değerlerini benimsemiş nesillerin ortaya çıkarılması başlıca amaç olarak görülmüştür. Bu nesillerin millî şuura sahip olması, Mustafa Kemal’in önderlik ettiği kültürel değişim programının ilkelerini benimsemeleri, rasyonel-bilimci bakış açısına sahip olmaları ve laik olmalarını sağlamayı amaçlayan bir eğitim yapısı kurgulanmıştır. Din dersi hem ilköğretimde hem de ortaöğretimde programdan çıkarılmıştır. Bu amaçlar doğrultusunda karşılaşılan en önemli sorun, yetişmiş öğretmen sorunudur. Özellikle, kırsal alana rejimin yeni değerlerini götürecek öğretmen eksikliği, yıllar içinde fazlasıyla hissedilecektir. Buna dönük çözüm olarak görülen, bir tür öğretmen yetiştirme modeli olarak, 1940 yılında Köy Enstitüleri kurulacaktır.

1950’li yıllardan başlayarak, yakın zamanlara kadar toplumun geniş kesimlerinin etkisi altında kalacağı kültür, büyük ölçüde Amerikanlaşma ile birlikte kırdan kente göçle biçimlenecek olan, tüketime dönük popüler kültürdür.

1950’lerden 1980’lere kadar, sayıları milyonlarca ifade edilen köy kökenli nüfusun şehirlere akın etmesi (1950- 1960 arasında dört büyük şehrin nüfusu %75 artmıştır), şehirlerde konut sıkıntısına yol açacak ve gecekondulaşma adı verilen olgu, göç edilen her şehirde ortaya çıkacaktır.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki kültürel değişimleri Amerikanlaşma ile birlikte temelden etkileyen diğer bir olgu kırdan kente göçtür. 1950’lerde görülmeye başlanan hızlı kapitalistleşmenin ve dönemin iktidar partisi olan Demokrat Parti’nin (1950-1960) izlediği tarım odaklı ekonomik kalkınma politikasının etkisiyle, tarımsal yapı her açıdan dönüşmüştür.

1960’larda ve 1970’lerde, arabeskin yanı sıra, başka müzik türleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Anadolu pop/rock ve aranjman şeklindeki Türkçe sözlü hafif Batı müziği yeni tür müziğin açık örnekleri olmuşlardır. Müzik alanında kayda değer diğer bir gelişme, 1970’li yılların oldukça politize ortamında politik ya da protest müzik akımının yaygınlık kazanmaya başlamasıydı. 1970’li yıllar, Ozan-Âşık geleneğinin radikalleştiği, Anadolu pop-rock müziğinin toplumsal meseleleri temel aldığı, sert sol söylemlerin müzik kanalıyla kitlelere sunulduğu yıllardır.

İkinci dünya Savaşı sonrasında yaşanan siyasal ve ekonomik dönüşüm ve 1950’de yaşanan iktidar değişikliği sonucu, ideolojideki değişimin de etkisiyle, laikleşme ve Batılılaşma doğrultusunda yapılan reformların bir kısmı değiştirilmiş ve yaygınlaşmaları için kurulan Köy Enstitüleri, Halkevleri gibi kurumlar kapatılmışlardır.