Anadolu’da Bizans Kültürü

Bizans İmparatorluğunda Yunan kültürü ve Yunan dili egemen olsa da farklı etnik topluluklarda oluşan çok kültürlü bir yapıya sahipti. İmparatorlukta egemen ve resmi din Hıristiyanlıktı, ancak Yahudilik ve İslam’a da genellikle hoşgörü gösterilmekteydi. Ancak bu tolerans heretikler için geçerli değildi. Heretik: Heretik kelimesinin kökeni Eski Yunanca ’da “seçmeci, mezhepçi”, Latince ‘de “sapkın” sözcüğüne dayanmaktadır. Hıristiyan kilisesinde “heretik”, Ortodoks olmayan bir görüşü benimseyen kişi olarak tanımlanır.

Bizans, kimliğini ve kültürü etkileyen, imparatorluk dışında ortaya çıkan ve karışmak zorunda kaldığı önemli gelişmeler yaşamıştır. Örneğin; Doğu’da Arap fetihleri, Batıda Slavların saldırıları, İtalyan şehir devletlerinin yükselişi ve Haçlıların gelişi, Türk ve Moğol tehditleri, Emevi Halifeliği, Abbasi İmparatorluğu, 11. yüzyıldan sonra da Selçuklular ve Osmanlılarla İslam dünyasında var olması gibi.

Bizans’ın savaş halinde olduğu ve sınırlarında da sürekli değişen komşuları şunlardır. Kuzeyli Türk komşuları Hunlar, Göktürkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, Oğuzlar, Kıpçaklar, Tatarlardır.

Bir sivil idare yapısı olan magister officiorum (İdari Sorumlu)un görevleri 4. Yüzyıldan başlayarak 6. yüzyıla kadar merkezi idarenin en önemli üst düzey görevlisi olarak sürmüştür. Bu kişi, saray törenlerinden, ulaşımdan ve istihbarattan sorumludur. 

Bir sivil idare yapısı olan Praepositus sacri cubiculinin görevleri; mabeyinci, haremağası, imparatora ulaşımı kontrol eden kişi olarak tanımlanmıştır.

Thema: Heraklios döneminde Müslüman Arapların akınlarını Anadolu’da önleyebilmek için Bizans Devleti, Anadolu’yu dört eyalete bölmüştür. Bu eyaletler thema kelimesi ile adlandırılmıştır. Themaların genel özelliği eyalet içinde toprağa bağlı yerel ordu bulundurmasıdır. Bundan dolayı kolordu olarak da bilinmektedirler.

Tetrarşi: İmparator Diokletianus, dört başlı manasında tetrarhia denilen yeni bir yönetim sistemi kurmuştur. Bu sisteme göre imparatorluğu iki Agustus ve iki Caesar( Sezar) birlikte yöneteceklerdi. Agustuslardan biri imparatorluğun batısına diğeri ise doğusuna hükmedecekti. Agustuslar kendilerine birer Sezar’ı yardımcı olarak seçeceklerdi. Agustusların görev sürelerini tamamlamalarından sonra Sezarlar, Agustus unvanını alıp onların yerlerine geçecek ve bu defa yeni Agustuslar kendilerine birer Sezar seçeceklerdi.

7. yüzyıldan sonra ise tahtın babadan oğula geçmesi yolu benimsenmesiyle 7. yüzyılda yetkilerinin bir kısmını kaybetmiş, 9. yüzyılda da tüm yetkileri kaldırılmıştır. İmparatorluk kurumunun sürekli bir tehdit olarak gördüğü aristokrasinin etkisini azaltma çabaları ile halktan insanların da senato üyesi olma imtiyazı ile 11. yüzyıl ortalarında işlevini yitirmiştir.

528-534 yılları arasında hazırlanan Corpus Iuris Civilis dört ana bölümden oluşmaktaydı. Birinci bölümde hukuk kurumları (instituiones) hakkında genel bilgiler yer alır, “Digesta” ya da  “Pandektis” olarak bilinen ikinci bölüm hukuk bilimi ve hukuk tarihini içermektedir. “Codex” adını taşıyan üçüncü bölümde güncellenen emirnameler yer alır ve 12 bölümdür. Dördüncü bölümü ise Latince “Novellae” olarak bilinen yeni kanunlar oluşturur.

Sıradan insanların anlayabileceği bir dilde, günlük yaşamı ilgilendiren hukuk kuralları ise III. Leon döneminde çıkarılmıştır. Özellikle aile hukuku alanında yenilikler içeren bu kanunname “Eklogi”dir.

Bizans’ta ceza konusunda kanunnameler çıkarılmış olsa da suç teşkil edilen cezaların amacı ilk kez Eklogi’de açık olarak belirtilmiştir. Söz konusu kanunname ile suç türleri ve cezaları belirlenmiş ve keyfiliğin önüne geçilmesi amaçlanmıştır. Eklogi’de özellikle aile hukuku alanında kilise hukukunun etkisiyle pek çok yenilikler dikkat çekmektedir. Yasa koyucu özellikle ceza hukukunu daha insani bir hale getirmeye çalışmıştır. Ölüm cezalarının infazında o zamana kadar gözlenen insanlık dışı uygulamalar ortadan kaldırılmış ve cezanın belirlenmesi sırasında ceza hakimlerinin, suçluların sınıfsal farklılıklarından kaynaklanan keyfi kararlarına sınırlama getirilmiştir.

Bizans’ın bilgiye olan saygı ve hayranlığı, imparatorluğun kültürünün belirleyici bir özelliğidir. Bu bağlamda Bizans’ın en büyük hizmetlerinden biri, Yunan klasiklerini korumuş olmalarıdır. Bizans’ta eğitim toplumsal hareketliliğin, yüksek makamların anahtarı ve toplumsal şöhretin bir aracı olarak görülüyordu. Çünkü önde gelen pozisyonlar liyakate bağlıydı. Eğitim, Hellenistik ve Roma dönemlerinde olduğu üzere üç dereceye ayrılmıştı. Ancak Bizans Dönemi’nde din faktörü eğitimin belirleyici faktörü olarak öne çıkmaktadır ve kilise temel eğitimi yani ilköğretimi üstlenmiştir.

9. Typikon, Doğu Ortodoks Kilisesi'nde çeşitli kutsal gün ve ayinlerinin günlerinin topluca yazıldığı bir tür andaçtır. Manastırlarda günlük seremonilerin kaydedildiği litürjik takvim. İdari organizasyonların kaydedildiği belgelerdir.

Devlet, manastırların kurulmasını hem dinsel hem de siyasal açıdan desteklemiştir. Ancak Kilise ile manastırların fazla mal mülk sahibi olmaları karşısında imparatorlar bazı kısıtlamalar getirmişlerdir. Bazı araştırmacılar İkonakırıcılık hareketini de kilise mülklerinin ve manastırların gücünün sürekli büyümesi ile ilişkilendirmektedir İkonakırıcılık (İkonoklazm) sözcüğü Yunancadaki eikon (ikona ya da imge) ve klao (kırmak ya da yıkmak) sözcüklerinden gelir. Sözcük anlamıyla imgelerin kasıtlı olarak yok edilmesini anlatır.

Öncelikle madeni paranın üretilmesinden ve dolaşıma sokulmasından devlet tek başına sorumluydu. İmparatorluk kaynakları, kapsamlı bir arazi vergilendirme sistemi aracılığıyla eyaletlerden Konstantinopolis’e akıyordu. Ayrıca ticari işlemlere vergi zorunluluğu getirmesi, gıda ve hammadde tedarikini talep etme yetkisine sahip olması da önemlidir. Diğer önemli kaynağı ise imparatorluğun her yerinde bulunan ve imparatora kişisel olarak ve resmi bürolara gelir sağlayan imparatorluk mülkleriydi. Sermaye,  ekonomik talebin en önemli merkeziydi. İmparatorluk sarayı, aristokrat haneler, patrik ve büyük manastır evleri, lüks ürünler için güçlü bir talep yaratmıştır. Bu durum, çeşitli tüccarlar ve zanaatkârlar için fırsatlar yaratmıştır. Kara ve deniz yoluyla güvenli iletişim ağı, mal alışverişini kolaylaştırmıştır. Parasal sistem, özellikle sistemin temel taşı olan altın solidus tutarlı bir değer standardı sağlamış aynı zamanda ekonomik aktiviteyi teşvik etmede önemli bir rol oynamıştır.

Devletin bu dönemde kontrol ettiği topraklarda aristokrat ve manastır toprak sahiplerinin gücünü kısıtlama yetkisinden yoksun olduğu görülmektedir. Toprak vergisinden elde ettiği gelirler, toprak tabanındaki azalma, toprak sahiplerine kapsamlı mali imtiyazlar verilmesi ve Venedik ile Cenevizlilerin elde ettikleri ticari ayrıcalıklar ekonomiye de olumsuz etkilemiştir. 14. yüzyılın başlarında imparatorluk Anadolu üzerindeki kontrolünü kaybetmiş, 14. yüzyılın ikinci yarısında da Osmanlı’nın Avrupa’ya ilerlemesi ile kırsal ekonomideki koşulları çok daha güvencesiz hale gelmiştir.

Erken dönem Bizans bazilikaları örtü ve mimari özelliklerine göre dört başlık altında değerlendirilir.

Bunlar;

• Ahşap Örtülü (Hellenistik) Bazilika,
• Tonoz Örtülü Bazilika,
• Kubbeli Bazilika
• Transeptli Bazilika

Bugün İstanbul’daki Ayasofya Kilisesi Kubbeli bazilika plan tipinin en önemli örneğidir.

Kapalı Yunan Haçı olarak adlandırılmıştır. Kapalı Yunan Haçı planlı kiliselerde ortada kubbenin oturacağı dört serbest destek, orta mekânın dik eksenlerinde tonoz örtülü haç kolları, çapraz eksenlerde ise yine tonoz ya da kubbe örtülü köşe odaları bulunmaktadır.

Roma’da ilk Hristiyanların içinde toplanıp, tapındıkları yer altı mezarlarının genel adı Katakompdır.

Manastır kitaplıklarında, saray ve kiliselerde korunmuş olan resimli el yazmaları şöyle sınıflandırılmıştır:

1. Dini El Yazmaları (Oktateuch, Mezmurlar ve Meseller, Evangeliar, Lektionar, Perikop, Menelogya, Homilye),
2. Tarihi Eserler,
3. Kronikler,
4. İmparatorluk Fermanları (Krizobul),
5. Bilimsel El Yazmaları (Tıp, Farmakoloji, Astronomi, Topoğrafya).