Anadolu’da Hellen, Hellenistik ve Roma Dönemi Kültürleri

Homeros’un aktardıkları bir yana, Batı Anadolu’da dahil Ege Bölgesi’nde büyük hareketlerin yaşandığı MÖ. 1100-900 yılları arasını kapsayan ve Karanlık Çağ olarak adlandırılan bu dönemle ilgili en somut verilerimiz kazılardan elde edilen seramik (çanak-çömlek) buluntulardır.

Bölgeye gelen, İonialılar, Batı Anadolu’nun orta kesimlerine yerleşmişler ve Herodot’un da belirttiği gibi Anadolu’da; Miletus, Myus (Avşar Köyü), Priene (Güllübahçe), Ephesos (Selçuk), Kolophon (Değirmendere), Lebedos (Gümüldür), Teos, Klazomenai, Phokaia ve Erythrai kentlerini kurmuşlardır. Söz konusu kentler, bir yandan Lidya gibi iç bölgelerdeki krallıklarla ticaret yaparken bir yandan da bölgesel etkilerini koruyabilmek adına kendi aralarında Panionion denilen dinsel bir birlik oluşturmuşlardır.

Söz konusu kentler, bir yandan Lidya gibi iç bölgelerdeki krallıklarla ticaret yaparken bir yandan da bölgesel etkilerini koruyabilmek adına kendi aralarında Panionion denilen dinsel bir birlik oluşturmuşlardır.

İonialılar, Aiollere ve Dorlar bölgeye gelmeden önce Batı Anadolu’da Leleg ve Kar denilen yerel halkların yaşadığı unutulmamalıdır. Gerek Homeros destanlarında gerekse ondan yüzlerce yıl sonra yaşamış Hellen ve Romalı yazarlar da birbirinden farklı iki halkı göçler öncesinde bölgede yaşayan topluluklar şeklinde aktarmaktadırlar.

MÖ. 7. yüzyıla doğru demokrasinin ilkel uygulamalarıyla idare edilen İyonya kent devletleri; dışarıya karşı bağımsız olma, yasalarını kendi hazırlama ve kendi kendine yetme gibi 3 ana özelliğe sahip olmuşlardır.

İonialılar, yerli halklara da siyasal bazı haklar vererek kimi yerel kültürlere (kurul, töre, din, vb.) ait özelliklerin Hellen dünyasına girmesine neden olmuşlardır. Sonradan Hellenler arasında çok yayılacak Ephesos’taki Artemis kültü bu etkiye en güzel örneklerden biridir.

Bu arada bölgelerinin olumsuz fiziksel coğrafyaları yüzünden Yunanistan’daki ve Batı Anadolu’daki bazı kentler MÖ. 8. yüzyıldan itibaren kolonizasyon adı verilen yeni bir hareket başlatmışlardır. Çevre kültürlerle yoğun bir etkileşime yol açarak Hellen uygarlığında köklü izler bırakacak olan hareketin erken aşamaları, artan nüfus karşısında yeni tarımsal alanlar elde edebilmek için yapılmıştır.

Zamanla neredeyse tüm Batı Anadolu’ya yayılan bu bölgesel ayaklanmaya İonia Ayaklanması adı verilmiştir. Önceleri kısmı başarılar elde edildiyse de MÖ. 494 yılında Miletus kentinin ele geçirilmesiyle birlikte ayaklanma son bulmuştur. Ayaklanmanın hiç şüphesiz ki en önemli sonucu “Ionia’nın Süsü” olarak da tanımlanan Miletus kentinin düşüşüyle birlikte İonialıların düşünce alanındaki önderliğinin son bulmasıdır.

MÖ. 6. yüzyıla kadar gelişmiş bir uygarlık görüntüsü çizen Batı Anadolu’daki kent devletleri aynı yüzyılın ortalarına doğru Persler tarafından işgal edilmişlerdir. Persler, diğer yerlerde yaptıkları gibi Batı Anadolu’da, başında satrap (vali) denilen bir çeşit eyalet sistemi yaratmışlar ve kentleri de bu sistemin içerisine dahil etmişlerdir.

Hellenistik Dönem, Büyük İskender’in (III. Aleksandros) MÖ. 334 yılında doğu seferine çıktığı yıl ile başlayıp, Ptolemaios Hanedanlığının son üyesi ve dolayısıyla son Hellenistik yönetici olan VII. Cleopatra’nın MÖ. 30 yılındaki ölümüyle sona eren süreci kapsamaktadır.

İskenderin ölümünden sonraki krallıklar, Eski Doğu kültürlerine benzer şekilde, yani sınırsız otoriteye sahip mutlak (tanrı) krallar tarafından yönetilmişlerdir. Sonuçta ölümlerinden sonra kralları kutsallaştıracak tapınaklar yapılmış ve Heros Ktistes (Kurucu Kahraman) olarak kendilerine tapınılmıştır. Kralın en önemli yardımcıları; Khiliarkhos (Baş vezir) ile birlikte; mali, askeri ve ekonomik konuları görüştüğü danışma meclisidir.

İskender’in gerçekleştirdiği ve haleflerinin devam ettirmeye çalıştığı önemli yeniliklerden biri para sistemindeki standardizasyon olmuştur.

Mausoleion: Kahramanlar veya kentlerin efsaneleştirilmiş kurucuları adına yapılmış, dilimizde “mozole” olarak kullandığımız anıtsal mezardır.

Döneme özgü düşünce yapısının ortaya çıkmasındaki temel neden, “kent devleti” anlayışının ortadan kalkmasıdır. Zira İskender ve ardılları bir dünya vatandaşlığı (Kozmopolitanizm) düşüncesini uygulamaya, yani farklı kültürleri bir araya getirmeye çalışırken, dönemin dinsel ya da felsefi söylemleri ya daha evrensel ve birleştirici ya da daha kayıtsız bir dil kullanmak zorunda kalmıştır.

MÖ. 133 yılında yaşanan bir olay, Roma’nın Anadolu politikasında köklü bir değişikliği ve belki uzun zamandır planladığı bir düşünceyi de gündeme getirmiştir. Buna göre, Bergama kralı III. Attalos, bir vasiyetname ile devleti ve hazinesini Roma halkına bıraktığını açıklamıştır. Bunun sonucunda Romalılar, yaptıkları düzenlemelerle MÖ. 129 yılında Anadolu’daki ilk eyaletleri olan Asia Eyaleti’ni (Provincia Asia) kurmuşlardır.

Önceki yüzyılda büyük bir iç savaştan çıkmış Roma’nın yaralarını sarması hususunda Octavianus tarafından atılan ilk adımlardan biri, döneminde sayısı otuza çıkarılan eyaletlerin problemlerine eğilmek olmuştur. Bunun için önce eyaletleri yönetim açısından kendisiyle Senato arasında paylaştırmış ve genelde içlerinde lejyonların olduğu sınır eyaletlerinin idaresini “İmparatorluk Eyaletleri” adı altında kendi üzerine almıştır. Sınır çatışmaları gibi sıkıntılardan uzak eyaletler ise Senatoya bırakılmış ve bunlara da “Senato Eyaletleri” denmiştir.

Diocletianus’un ardından iktidara gelen Constantinus (MS. 306-337) iç savaşların ardından 324 yılında kontrolü tamamen ele geçirmiştir. Döneminin en önemli olaylarından biri hiç şüphesiz ki sadece Roma tarihini değil, dünya tarihini de derinden etkileyecek olan MS. 313 Milano Fermanı’dır. Bu ferman, Roma İmparatorluğu’nun resmi olarak Hıristiyanlığı tanıdığını açıkça ortaya koymaktadır.

IV. yüzyılda yeni krizleri beraberinde getirmiştir. Aslında Roma bu yüzyılın ikinci yarısında adeta her an yıkılacak bir imparatorluk görünümündedir. Yüzyılın sonunda iktidara gelen Theodosius’un (379-395) imparatorluğu iki oğlu arasında “Doğu” ve “Batı” olarak bölmesinin bir yüzyıl geçmeden 476 yılında imparatorluğun batısında Roma politik olarak sonlanmıştır.

Romalılardan önce Anadolu’nun mimari anlamda oldukça zengin bir kültüre sahip olduğu unutulmamalıdır. Bununla birlikte Anadolu’daki kentler, ilk kez Romalılar tarafından inşa edilmiş yeni yapılarla da karşılaşmışlardır. Bu yeniliklerden birisi kentlerin gösterişli sütunlu caddeleridir.

Romalılar kentlere suyla ilgili üç yapı kazandırmıştır. Hamam, su kemeri ve kamu tuvaleti (latrina).