Erken Tarihi Dönem ve Hitit Kültürü

Eğer bir toplum kendisiyle ilgili dolaysız bilgi sağlayan belge yaratma aşamasına gelmemiş, fakat çevresinde bulunan ve yazıyı kullanmasını bilen başka toplumların belgeleri o
toplumla ilgili bilgi veriyorsa, bu toplum protohistorik dönem yaşıyor demektir.

Anadolu’da Erken Tarihi Dönemler ve Hitit Kültürü arkeolojik olarak Tunç Çağı içinde yer alır. Tunç Çağı da kendi içinde Erken, Orta ve Geç olmak üzere üç ana başlık içinde değerlendirilir.

Eski Yakındoğu’da Mısır istisna olmak üzere büyük güçlerin yaklaşık 2 bin yıl boyunca kullanacağı çivi yazısı bir hece yazısıdır ve MÖ. 4. bin yılın ikinci yarısında Sümerli rahipler tarafından icat edilmiştir.

Anadolu, Erken Tunç Çağı’nda henüz yazıyla tanışmamıştı ancak arkeolojik kazıların gösterdiği üzere nispeten güçlü yerel krallıklar ortaya çıkmaya başlamıştı. Anadolu’nun bu dönemi hakkında arkeolojik kazıların yanı sıra, Mezopotamya’da yazıyı kullanmaya başlamış olan devletlerin Anadolu hakkındaki imaları sayesinde de bilgi edinmek mümkün olabilmektedir.

Mezopotamya’nın ilk merkezi krallığı Akad, MÖ. 2350 yılları itibariyle Kral Sargon önderliğinde kurulduğu zaman Anadolu da kaçınılmaz bir şekilde Akad krallarının yayılım sahası içinde yer aldı. Çünkü Anadolu’nun zenginliği Mezopotamya’nın yoksun olduğu ve ihtiyaç duyduğu; altın, gümüş, bakır, taş, kereste, vb. hemen her şeyi karşılıyordu.

Mezopotamya’nın ilk merkezi krallığı Akad, MÖ. 2350 yılları itibariyle Kra Sargon önderliğinde kurulduğu zaman Anadolu da kaçınılmaz bir şekilde Akad krallarının yayılım sahası içinde yer aldı. Çünkü Anadolu’nun zenginliği Mezopotamya’nın yoksun olduğu ve ihtiyaç duyduğu; altın, gümüş, bakır, taş, kereste, vb. hemen her şeyi karşılıyordu.

Kralların diktirdiği steller, bölgedeki egemenliklerinin sembolüydüler. Stel üzerine işlenmiş kral imajı sayesinde kral bir bakıma “burası benim bölgem” diyordu; steldeki yazılarla ise kral olduğunu belgeliyor, prestijini sağlamlaştırıyordu.
Çünkü yazı o dönemde sadece kraliyetin tekelindeydi ve sıradan insanların kullandığı ve bildiği bir iletişim aracı değildi. Yazıyı görenler stelin bir krala ait olduğunu idrak ediyorlardı ve büyük olasılıkla tasvirdeki detaylar sayesinde kralın kim olduğunu biliyorlardı.

Orta Tunç Çağında bugünkü Musul yakınlarında bulunan Asur şehri bir krallık olarak tarih sahnesinde yerini almıştı ve Yakındoğu ticaretinde önemli bir rol üstlenmişti. Şehrin en önemli özelliği, stratejik bir noktada yer alması ve bu sayede tüccar için merkezi bir konum elde etmesiydi.

Karum: Akadça’nın Eski Asur lehçesinde “rıhtım” anlamına gelir ve Asurlu tüccarların Anadolu’da kurdukları kolonilere verilen isimdir. Kolonilerin çoğunlukla iç bölgelerde, denizden uzak yerlerde kurulmuş olmasına rağmen “rıhtım” olarak adlandırılması eskiden beri sürdürüle gelmiş olan nehir ticaretine bir gönderme olmalıdır.

Wabartum: “Misafir” anlamı taşır ki, büyük olasılıkla Selçuklu ve Osmanlı dönemlerindeki kervansaraylar gibi tüccarların konakladıkları, mal depolayıp, sevkiyat yaptıkları ara istasyon işlevi taşımaktadırlar.

Karum ve wabartum’ların Anadolulu kralların saraylarının hemen yakınında kurulmuş olmaları, krallarla tüccarların arasında bir bağ olduğunu açıkça ortaya koyar. Karum’ların merkezi, eski adı Kaniş olan, bugünkü Kayseri Kültepe’dir. 

Karum’ların merkezi, eski adı Kaniş olan, bugünkü Kayseri Kültepe’dir. Diğer
karum’ların hepsi merkez karum’a bağlıydı ve her türlü meselede son karar mercii Kaniş karum’u idi. Kültepe kazılarında ele geçen çivi yazılı kil tabletler Asurlu tüccarların Anadolu’daki faaliyetlerini gözler önüne seren bilgilerin günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
Bu tabletlerin büyük çoğunluğu tüccarların evlerindeki kişisel arşivlerinde ele geçmiştir.
Tabletler sayesinde Anadolu’da yaklaşık 40 tane karum ve wabartum olduğu anlaşılmıştır. Bunların
içinde Hahhum, Hattuş, Kaniş, Mama, Wahşuşana, Puruşhattum, Şalatuwara ve Zalpa gibi yerel
krallıkların yanında kurulanlar en çok bilinenleridir.

Anadolu’nun Orta Tunç Çağı-Asur Koloni Döneminde para ekonomisi olmadığı için alım
satımlar genellikle gümüş üzerinden ve bazende altınla yapılı yordu. Her türlü malın fiyatı
bu madenlere (kalıba dökülmüş külçeler ya da ince levhalar şeklinde) uygulanan talent, mina
ve şekel olarak adlandırılan ağırlık ölçüleri esas alınarak belirleniyordu.

Her türlü yazışmada ve mektuplaşmalarda, hatta Anadolulu krallarla yapılan anlaşmalarda
kullanılan dil Akadça’nın Eski Asur lehçesidir. Anadolu’da yazılı belge düzenlemek konusunda
uzmanların da öncelikle Asurlu tüccarlar olduğu net olarak görülebilir.

Asurlu tüccarlar işlerini bir aile şirketinin esaslarına uygun şekilde yürütüyorlardı. Tüccarın Asur’daki yakını (karısı, kız ya da erkek kardeşi) malların Asur’dan eşeklere yüklenmesi görevini üstleniyordu. Eşeklere yüklenen mallar torbaların içine yerleştiriliyor ve ağızları bağlanıyordu. Kaniş’e varıncaya kadar açılmamalarını garanti altına almak için bağlar bir kil topakla sağlamlaştırılıyor ve kilin üzerine mühür basılıyordu. Bu tür mühür baskılı kil topaklarına bulla denilmektedir.

Tapınılan tanrı/tanrıçaların kutsal hayvanları biçiminde olan ve dini törenlerde içki sunumu ve dağıtımı için kullanılan
kaplara verilen addır. 

Eski Yakındoğu’da Geç Tunç Çağı’nda Anadolu’da belirleyici siyasi güç Hitit Devleti olmuştur. Hitit Devleti Anadolu’nun ilk merkezi krallığıdır ve Anadolu’da daha önce varlık göstermiş olan yerel krallıkları tek çatı altında toplamış ve sınırlarını Anadolu dışına taşacak kadar genişletmiştir. Devletin tarihi, prensip olarak “Eski Krallık” ve “İmparatorluk” olmak üzere iki ana başlık altında incelenmektedir.

T/Labarna: Hitit Büyük Kralı
Tavananna: Hitit Büyük Kraliçesi

Eski Hitit Dönemi kült vazolarındaki evlilik sahnesi, tanrı ve tanrıçayı birleştiren hieros gamos “kutsal evlilik” olarak tanımlanmaktadır. Eski Yunan mitolojisinde konu edilen Zeus ve Hera evliliğinin öncülüdür.

Deniz Kavimlerinin son darbeyi vurduğu yıkım sonrasında Anadolu, yaklaşık 300 yıl süren bir karanlık çağ yaşadı. Anadolu’nun batı ve güneyindeki Luwi halkının Güneydoğu Anadolu bölgesine hareket ettiği ve karanlık çağın sonlarında burada “Geç Hitit Krallıkları” olarak adlandırılan bir yapılanmanın oluştuğu göze çarpmaktadır. Suriye bölgesinden Anadolu içlerine kuzeye hareket eden Aramiler de Anadolu halklarına karıştılar ve Geç Hitit Krallıkları arasında yer aldılar. 

Cella, tapınağın ana bölümünde genelde tanrı/tanrıça heykellerinin yerleştirildiği en kutsal odası olarak adlandırılır. 

Alfabetik sistemi geliştirenler bugün Doğu Akdeniz limanları-çoğunlukla Lübnan Ülkesi sınırları içinde yer alan Fenikeli tüccarlardır. Tunç Çağı’nın sona ermesinden önce parlak bir liman şehri olan Ugarit’te çivi yazısı işaretleri sadeleştirilip 30 işarete kadar düşürülmüştür. Fenikelilerin sistemi Ugarit’den devralıp ve kendilerine uyarladıkları düşünülmektedir.  Bugünkü Arap, Yunan ve Latin alfabesinin kökleri bu işaretlere yani çivi yazısına dayanmaktadır.