Tarih Öncesi Anadolu Kültürleri

Prehistoryada ilk İnsan türü ve aletlerin ortaya çıkması ile yaklaşık olarak 2,5 milyon yıllık dönemi kapsayan, insanların avcılık ve besin toplayıcılığı ile geçindiği dönem.

Prehistorya, yani tarih öncesi, yazılı tarihin bAşlangıcından önceki döneme verilen addır. İnsanlık tarihinin %99’u bu döneme ilişkindir. İnsanoğlunun geçmişi 1 milyon yıldan daha eskiye dayanmasına rağmen, insanlar 5000 yıl öncesine kadar herhangi bir metin yazmamışlardır.

Kuaterner’in çok önemli iki özelliği vardır. Bunlar içinde buzul ve buzul arası
iklim dönemlerini barındırması ve daha önce de bahsettiğimiz şekli ile, Paleolitik
dönemin de bu devir içinde olması dolayısıyla, insanın bu jeolojik devirde ortaya
çıkmasıdır.

Paleolitik dönem yaklaşık 2 milyon yılı kapsayan ve insanlık tarihinin başlangıcını içinde barındıran, Alt Paleolitik, Orta Paleolitik, Üst Paleolitik ve Epi-Paleolitik olarak 4 evreye ayrılan, insanın tarihinin en uzun dönemidir.

Obsidyen (volkan camı): Tarih öncesi dönemlerde yontmataş alet teknolojileri
içinde önemli bir yeri olan, kesici özelliği yüksek, renk olarak kahverengi,
siyah, yeşil veya şeffafa yakın olabilir.

Alt Paleolitik Dönem’de, insanoğlu hominid (insansı) ailesinden sıyrılarak, iki ayağı üzerinde dik duran ve bu özelliğin ellerine getirdiği serbestlik ile de ellerini kullanarak alet üretebilen insan haline gelmiştir. Bu ilk insan türüne Homo Habilis (becerikli insan) ismi verilmiştir. 

Günümüzden Önce (GÖ.) 45.000-17.000 yılları arası dönem Anadolu’da Üst Paleolitik dönemdir. Bu dönemin erken evrelerinde Neandertaller ile modern insanın atası diyebileceğimiz, anatomik ve davranış örüntüsü açısından bize çok benzeyen, Kromanyon insanı adı verilen modern insan toplulukları bir kaç bin
gibi böyle uzun dönemler için kısa sayılabilecek bir zaman sürecinde ayrı yerlerde Avrupa coğrafyasında beraber yaşamış gözükmektedir.

Dilgi: Çakmak taşından veya obsidyenden, uzunluğu genişliğinden iki kat fazla
olan yontma taş alet tipi.

Holosen: Buz devri olarak da bilinen Pleistosen dönemin bitişiyle başlayan daha
sıcak, ılıman iklim koşullarının oluştuğu dönem. Okyanus yüzey sıcaklıkları artmış, buzullar kutuplara doğru çekilmiş, bitki çeşitliliği artmıştır.

Bu dönemde insanoğlunun tarihsel gelişim sürecinde ilk önemli sıçrama noktasını oluşturan bu yaşam tipi, avcı ve toplayıcı toplumların zamanla üretici konumuna gelmelerine ve göçebeliği terk ederek yıl boyunca iskân edilen ilk sürekli yerleşmelerin kurulmasına temel oluşturmuştur.

Çatalhöyük yerleşmesi, Seramikli Neolitik dönemde (MÖ 7. bin) Orta Anadolu yaylasında inanç dünyasını en iyi yansıtan örnekleri barındırır. Sıra dışı duvar resimleri, kabartmalar, figürinler, ölü gömme adetleri, yoğun nüfusu ile Çatalhöyük bir kent görünümündedir. Yerleşmenin evlerinde mimari bir bütünlük içerisinde, evsel etkinliklerin yanında kült faaliyetlerinin de uygulandığından söz edilebilir. Çatalhöyük duvar resimlerinde doğa ile insan ilişkisi bağlamında, büyük yabani hayvanların kızdırılması ve avlanma ritüeli sahneleri gibi tasvirleri görürüz. Bu sahnelerde insan figürleri boğa veya geyiklerin üstünde ve altında, kolları havada ve vücutları hareketli olarak atlarken veya sıçrarken gösterilmiştir. Bazı sahneler insanları sıralar hâlinde betimlerken, bazıları daha düzensiz resmeder. Bazı dikkat çeken örneklerde, geyik, sığır, ayı, yaban domuzu, yaban eşeği, aslan ve kurt tasvirleri, genellikle 20, 40 kişilik insan topluluklarıyla birlikte resmedilmiş olarak görülür.

Anadolu için ilk, orta ve son kalkolitik çağ olarak adlandırılan dönemler, Doğu Anadolu’da Halaf, Obeyd, Uruk Dönemleri olarak da adlandırılır.

Adını Tell Halaf, Suriye kazı alanından alan ve İlk Kalkolitik Çağı temsil eden Halaf kültürünü tanıdığımız
yerleşmeler arasında, Sakçagözü, Yumuktepe, Giriki Haciyan, Değirmentepe, Tülintepe, Fıstıklı Höyük ve büyük bir merkez olduğu anlaşılan Domuztepe sayılabilir.

Halaf yerleşmelerinde karşılaştığımız diğer bir dikkat çekici olgu, “tholos” adı verilen, ana mekanları daire biçimli ve giriş kısımları dörtgen bir koridor şeklinde planlanmış yapılardır. Yüksek ihtimal ile bu yuvarlak yapıların üst taraflarının günümüzde (Urfa) Harran evlerindeki gibi kubbeyle örtülmüş olduğu tahmin edilmektedir. Bu yapılar Kuzey Suriye’den Toroslara uzanan bütün Halaf yerleşmelerinde karşımıza çıkmaktadır. Son Halaf Dönemi, oldukça kısa süren bu kültürün doruk noktasını temsil eder ve Güney Mezopotamya etkilerinin bu bölgeye girmeye başladığı bir süreci temsil eder. Bu dönemin Halaf-Obeyd geçiş dönemi olarak da adlandırılmasının nedeni budur.

Geç Kalkolitik dönemde, en iyi incelenmiş ticari istasyon, Güneydoğu Anadolu’daki Siverek (Urfa) yakınlarındaki Hassek Höyük’tür. Etrafı 2 km. kalınlığında bir surla çevrili sitadel (kale) ve eteklerindeki aşağı kentten oluşan höyüğün 5. tabaka yerleşmesi, yaklaşık MÖ 3400’e tarihlenen tipik bir Uruk sınır istasyonu görünümündeydi. Korunmalı bir kapıyla girilen etrafı surla çevrili yerleşmenin orta yerinde ortadaki merkezi salonu ve onu çevreleyen güney Mezopotamya’da gelişen ve yayılan Geç Uruk geleneğinde üç parçalı plan özelliği taşır. Hassek Höyük ve bir yandan Hacı Nebi (Birecik) yerleşmeleri, MÖ. 3. Binyıl başına kadar devam etmektedir. Kolonileşme olgusu daha çok Orta Fırat bölgesiyle sınırlı kalmış gözükmektedir.

Doğu tarafından yüksek dağlar ve üç tarafı denizlerle çevrili olan Orta ve Batı Anadolu’nun konumu, bölgeye dışarıdan insan topluluklarının ve kültürel etkilerin girmesini zorlaştırmaktadır. Bu bölgede “Anadolu Uygarlığı” tanımına uygun bir kültürel birliğin doğuşuna zemin hazırlayan etken en başta budur. 

Yaklaşık MÖ. 3000’de başlayan İlk Tunç Çağı, pek çok bölgede kültürlerin sıçrama yapmadan düzenli bir şekilde geliştiği, hatta bazı bölgelerde daha durağan bir kültür gelişiminin görüldüğü bir dönem olarak 1000 yıllık bir süreci kapsar. Tarih öncesinde yer alan her çağ, sosyal, kültürel ve teknolojik yapıların oluşturulduğu yeni bir gelişmeye sahne olmuştur. İlk Tunç Çağı, Anadolu’da metalürjinin gelişimini tamamladığı, kentleşmenin meydana çıktığı ve etrafları sur ile çevrili ilk kent yerleşmelerinin görüldüğü, doğu batı doğrultusunda ticaret güzergahlarının geliştiği bir dönemdi ifade eder. Bu gelişmelerin en önemli nedenleri, tunç madenciliğinin beraberinde getirdiği ticaret ve zenginleşme başta olmak üzere, Mezopotamya’da MÖ. 4. binin sonunda ortaya çıkan, yazıyı kullanan devletlerin (Uruk) gelişiminin etkileridir.

Madencilik süreci, çıkarmadan işlemeye kadar üç geniş aşamayı kapsamaktadır: Bu süreçler hammaddenin elde edilmesi, madeni eşya yapımı (dövme, eritme, döküm ve kalıplama) ve nesnelerin kullanımı şeklindedir. 

İsmi arkeoloji dünyasın içinde sürekli polemikler ile anılan Heinrich Schliemann tarafından, ilk olarak 1870 yılında kazılmaya başlayan Troia (Hisarlık Tepe) yerleşmesi ile başlamak uygun olacaktır. Burası tabakalanmasının sistematik şekilde belgelenmesi nedeniyle arkeoloji biliminin ilk sistematik kazısı sayılır. Troia yerleşmesi bir asrı aşan detaylı araştırma tarihçesi, Batı medeniyetinin temelini oluşturan Hellen ozanı Homeros’un İliada destanına konu olması, Kuzeybatı Anadolu ile Ege Dünyası arasında boğazı tutan stratejik konumu, Batı Anadolu’daki zengin buluntuları vermesi ve ilk kent örneği olması gibi çeşitli nedenlerden dolayı, Anadolu arkeolojisinde çok önemli bir yer tutmaktadır.

Anadolu’da en az araştırılmış dönemlerden birisi İTÇ.I’dir. Özellikle Orta Anadolu’nun, bu dönem ile alakalı kültür grupları ve kronolojisi oldukça az bilinmektedir. Batı Anadolu bölgesinde, bir önceki dönemde şekillenen kültür alanlarının sınırları daha belirgin bir duruma gelmiştir. Bu kültür alanlarından, Beycesultan İTÇ.I Kültür Bölgesi, kabaca Denizli, Uşak, Afyon Kütahya ve Akşehir bölgelerini içinde barındıran oldukça geniş bir coğrafyada görülmektedir. İç Kuzeybatı Anadolu bölgesinde ise, Doğu Marmara’da İznik ve Eskişehir
bölgesinde de Frigya Kültür Bölgesinin ortaya çıktığı görülür. Eskişehir’de Demircihöyük ve Frigya Vadisinde de Küllüoba, Frigya Kültür Bölgesi ile ilgili olarak başından itibaren söz konusu olan yerleşmelerdir.