ANADOLU ARKEOLOJİSİ

Güneybatı Anadolu’da bulunan korsanları temizlemek için Anadolu’ya gönderilmiş olan Roma generali Pompeius kendi ordusuyla Pontus’a yürüdü. Mithridates’i büyük bir savaşta yenen Pompeius, kaçan kralı Kırım’a dek kovaladı.

Seleukos Krallığının zayıflamasıyla, MÖ 162 yılında, bugünkü Adıyaman, Maraş ve Antep illeri civarının valisi olan Ptolemaios ayaklanarak Kommagene Krallığını kurmuştur. Bu küçük krallık, Roma hegemonyası altında Parthia ile tampon bir bölge olarak varlığını, Romalılar tarafından ilhak edildiği M.S. 72 yılına kadar sürdürmüştür.

Hellenistik Çağ’da dinsel şenliklerde sportif karşılaşmaların yapılması için inşa edilen bir yapı tipidir. Priene Stadion’u Hellenistik Dönem’dendir. Ancak Anadolu’da genellikle bu yapı tipi Roma döneminde yaygınlaşmıştır.

Anadolu’nun zengin şehirleri ve doğal kaynakları, Hellenistik Dönem boyunca Krallıklar arasında kanlı çekişmelere neden olmuştur. Bu nedenle Anadolu’nun bu dönem politik tarihi oldukça karışıktır ve pek çok savaş içerir. Makedonia Kralı III. Aleksandros’un (Büyük İskender) ölümünden sonra dağılan imparatorluğundaki Anadolu toprakları ancak Roma İmparatorluk çağında tekrar tek bir yönetim altında birleşecektir.

Hellenistik Dönem içerisinde Anadolu tarihinde pek çok değişiklik yaşanmıştır. Anadolu içerisinde ve yakın çevresinde kurulan Hellenistik Krallıklar, Anadolu’nun birçok yerinde şehirler inşa etmişler ve daha önce kurulmuş olan kentlerin gelişmesini sağlamışlardır. Pergamon Krallığı ve diğer krallıklar güzel sanatların ve bilimin koruyucusu olarak, Anadolu’da çok önemli sanatsal ve fikir eserlerinin yaratılma sürecinde katkıda bulunmuşlardır. Hellenistik Dönemle beraber Anadolu’daki Phryg ve Lykia dili gibi yerel diller yazıtlardan kaybolmaya başlar. Yaygınlaşan eğitim kurumları ile beraber, Grekçe yaygın olarak öğretim ve konuşma dili olur.

Makedonia Kralı III. Aleksandros’un (Büyük İskender) generalleri Diadokhoslar olarak anılmaktadır.

Ptolemaioslar ve Seleukoslar, Büyük İskender’in MÖ 323 yılında Babylonia’da (Babil) ölümü üzerine Makedonia İmparatorluğu’nun topraklarını bölgesel olarak yöneten ardıllarıdır. Orta Avrupa’da yaşayan ve Galler veya Keltler olarak tanınan halk toplulukları Anadolu’da Galatlar olarak adlandırılmaktadırlar. İç Anadolu’ya yerleşen Galat kabilelerinden Tektosaglar Ankyra’ya (Ankara), Tolistoboglar Pessinus’a (Ballıhisar - Eskişehir) ve Trokmeler Tavium’a (Büyüknefes Köy, Yozgat) ve çevresine yerleştiler.

Heykeltraşlıkta yüz mimikleri ile iç duyguların tasvir edilmesine Pathetik üslup denilmektedir.

Geometrik üslup, MÖ 8. yüzyılda seramik sanatında görülen bir üsluptur. Avrupa kökenli Gotik ve Rokoko, Ampir mimari ve bezeme üsluplarıdır.

MÖ 297’de Bithynia’nın bilinen ilk kralı Zipoites (MÖ 327-279) kendisini kral ilan etmiştir.

Kral I. Nikomedes (MÖ279-255) kralı Zipoites’in yerine geçmiş olan Bithynia kralıdır. Kendi adını verdiği yeni bir kent olan Nikomedia’yı (İzmit) kurarak başkent yapmıştır. Kral I. Attalos, MÖ 230 yılında Pergamon Krallığına saldıran Galatları yenmiş olan Pergamon kralıdır. Kral Deiotaros zamanında (MÖ 64-40) Galatia kabileleri birleşerek Galatia Krallığını kurmuştur. Kral I. Antiokhos, Seleukos kralıdır.

Hellenistik Dönem’de altar binalarında bulunan kabartmalar üzerinde krallıkların zaferleri mitolojik kontekslerde yorumlanmıştır. Pergamon Zeus Altarı’nda tanrılar ile Gigantların mücadelesi, Attalos’ların Galat’lara karşı mücadelesini sembolize eder ve türünün en iyi örneğidir.

Hellenistik dönemde Anadolu’da kahramanlar ve Galatları tasvir eden heykel grupları da yapılmıştır. Muhtemelen Pergamon heykel okulunun eserleri olan Marsyas Apollo grubu ve Aphrodisias’taki Roma kopyalarından tanıdığımız Akhilleus- Penthesilea grubu bunlara örnek olarak sayılabilir. Dionysos ve Satyr’lerde Hellenistik dönemde sıkça tasvir edilmiştir. Laokoon ve oğulları (MÖ 175-150) heykel grubunda deniz yılanlarının saldırısına uğrayan Troya şehrinin tapınak rahibi olan Laokoon ve iki oğlu betimlenmiştir.

Frontal duruşları, bir ayaklarının önde olması ile Mısır heykellerini anımsatan genç erkek (kuros) ve genç kız (kore) heykelleri Arkaik Dönemde yapılmıştır.  Cepheden, sert görünümlü, yüzde tebessüm ifadesi bulunmaktadır.

Hellenistik heykeltıraşlığın önemli bir heykel tipi kral portreleridir. Çoğu zaman bronzdan yapılan bu eserlerden çok azı günümüze ulaşmıştır. Hellenistik dönemde ünlü filozofların, hatiplerin ve şairlerin de sıkça heykelleri dikilmiştir. Filozoflar bazen İzmir Arkeoloji Müzesi’nde bulunan Klaros kazılarında ele geçen örnekteki gibi oturan yaşlı figürler olarak tasvir edilmişlerdir. Giyimli ve yoğun drapeli tanrıça ve kraliçe heykelleri de gene Hellenistik dönemde bolca üretilmiştir. Bunlar arasında hiç kuşkusuz Euthkydes tarafından MÖ300’lerde yapılan bronz Antiokheia Tykhe’si sayılabilir. Hellenistik dönemde Anadolu’da kahramanlar ve Galatları tasvir eden heykel grupları da yapılmıştır. Pergamon’u süsleyen ve sadece Roma kopyaları günümüze ulaşmıştır.

Pergamon’un son Kralı III. Attalos (MÖ 138-133) ölürken Krallığını Roma’ya bıraktı.

I. Mithridates Pontus Krallığını kuracak olan kişidir. Kral II. Antiokhos, bir Pers satrabıdır. III. Artakserkses ise Pers kralıdır. III. Aleksandros ise Makedonya kralı Büyük iskender’dir.

MÖ 2. yüzyılda inşa edilen Olba Diocaesareia (Uzuncaburç - Mersin) Zeus Tapınağı Peripteral plan tipinin yanı sıra Anadolu’da Korinth düzeninin dış cephede kullanıldığı ilk yapıdır.

Aizanoi, Euromos Zeus Tapınakları, Roma Dönemi eserleridir. Alabanda ve Labranda eski Karia kentleridir. Alabanda Zeus Tapınağı dorik düzende inşa edilmiştir. MÖ 4. yüzyılda Karia Satrapı Moussollos (MÖ 377-354) Labraunda'yı bir aile kutsal alanı haline getirip, kutsal alanda her yıl 5 gün süren dinsel bayramların kutlanmasını geleneksel hale getirmişler. MÖ 355 yılında yapılan kutlamalar sırasında bir suikastten kıl payı kurtulan Moussollos, kentte büyük bir imar faaliyeti başlatmış, Zeus Tapınağı da dâhil olmak üzere bir dizi anıtsal yapı yaptırmıştır.

Hellenistik çağın en ünlü mimarı Anadolulu Hermogenes’dir. İ.Ö. 2. yüzyılda yaşamış olan Hermogenes, İyon mimarisinde çok önemli bir uygulama olan pseudodipteral tapınak planının yaratıcısıdır. Pseudodipteral, iki sütun ekseni genişliğinde bir sütun çemberi ile çevrelenmiş tapınak planıdır.

Dairesel planlı bir yapı çeşidi olan “Tholos” lar genellikle tapınak olarak kullanılmıştır. Dipteral, çevresi iki sıra sütun dizisiyle çevrili tapınak plan tipidir. Peripteros, çepeçevre tek sıra sütun dizisine sahip, Antik Çağ mimarisinde en çok rastlanan tapınak plan tipidir. Opisthodomos ise bir tapınakta tapınak hazinesinin korunduğu cella'nın arkasındaki mekândır.

Şehirlerin içlerinde, şehirlerin efsanevi kurucuları veya şehirlere büyük hizmetlerde bulunmuş olan kişilerin anıtsal mezarları dikilmiştir.

Stadion ise çeşitli spor karşılaşmalarının yapıldığı geniş bir alandır. Hellenistik Dönem’de yaygınlaşan bir başka yapı tipi Gymnasion’lardır. Bu yapılar antik şehirlerin okullarıdır. III. Aleksandros’un seferlerinden sonra Persler’den bağımsızlığını kazanan şehirlerin kendilerini yönetmeleri için yeni kurumlar ve bunların yapı tiplerine ihtiyaç duyulmuştur. Erken örneklerinden birini Priene’de gördüğümüz Bouleuterion yapıları ilk başta kare planlı ve içerisine oturma sıralarının, dik kenarlar oluşturacak şekilde, “U” şeklinde yerleştirildiği yapılardır. Geç Hellenistik Dönemde bu yapılar akustik de gözetilerek ve konser salonu (Odeion) olarak da kullanılmak üzere, tiyatrolara benzer şekilde oturma sıraları yarım daire planlı yapılmaya başlanmıştır. Miletos Bouleuterion’u bu türün bir örneğidir. Genellikle bu yapıların yanına yaşlılar heyeti de diyebileceğimiz, şehrin önde gelenlerinden oluşan bir kurul için Prytaneion’lar eklenmiştir.