ANADOLU ARKEOLOJİSİ

Avrupalı kavimler uzun yıllar boyunca göçebe olarak bir yerden diğerine gittiklerinden yoğun bir kalıntı bırakamamışlardır. Sözkonusu kavimler içinde yerleşik düzene geçerek ilk devleti kuranlar Phrygler olmuştur.

Kuzey Avrupa’dan Balkanlara kadar değişen çeşitli bölgelerden gelen kavimlerin Anadolu’ya büyük dalgalar hâlinde saldırmalarına neden olmuştur. Bu kavimlerden bazıları ise uzun bir süre Kuzeybatı Anadolu’da kalarak yerleşmişlerdir (Bryg ve Mysi kavimleri gibi). Bu kavimler daha sonra buraya gelen Aiollerin baskısı altında Anadolu içlerine gitmek zorunda kalmışlardır. MÖ 1200’lerden başlayarak Anadolu’ya gelen bu Avrupalı kavimler uzun yıllar boyunca göçebe olarak bir yerden diğerine gittiklerinden yoğun bir kalıntı bırakamamışlardır. Urartular, Doğu Anadolu’da kurulmuş olan bir krallıktır.

Anadolu’ya ilk kez Phrygler tarafından Trakya ve Makedonia’dan getirilmiş olan tümülüs mezar geleneğini yoğun olarak kullanmışlardır.

Mezar mimarisinin kalelerin kayalık yamaçlarında oyularak biçimlendirilmiş, genellikle soylulara ait anıtsal oda mezarlarla uygulandığı görülür. Kremasyon gömülerde ceset yakılmaktadır. İnhumasyon gömülerde ise, çoğunlukla ölü, pithos denilen büyük bir kabın içine ya da taşlardan örülen sandık tipindeki mezarlara yerleştirilerek toprağa gömülüyordu.

Van, Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır.

Kralların yapmaları gereken bayındırlık hizmetleri Hitit döneminde çeşitli kaynaklarda karşımıza çıkan konulardan biridir. Devletin siyasi ve ekonomik, sosyo-politik ilişkileri, Kralların kendilerinden sonra geleceklere öğütleri, Devletin yönetiminde yapılan bayram ve törenler Hitit döneminde çeşitli kaynaklarda karşımıza çıkan diğer konulardandır.

Ulaşılması zor, dik ve sarp kayalıkara konuşlandırılmış, savunması kolay kaya yerleşimlerine citadil denilmektedir.

Surla çevrili yerleşim yerine kale, yerleşme dışındaki mezarlık alanına nekropol, sur üzerinde yer alan açıklığa seğirdim yolu, denilmektedir. Riton, kutsal mekânlarda kullanılan sunu kaplarıdır.

Kimmer istilaları ile karşı karşıya kalan Phrygler Kimmerlerin karşısında yenilgiye uğradılar. Antik kaynaklar bu yenilgi karşısında Kral Midas’ın boğa kanı içerek intihar ettiğini belirtirken, Phryg krallığı siyasi anlamda gücünü yitirse de tarih sahnesinden silinmemiştir. Gordion’da istilanın ve yıkımların ardından kısa bir süre sonra yeniden yerleşmeler kurulmuştur. Kral ailesinden geriye kalan soylu kesim ise Yukarı Sakarya vadisine ve Kızılırmak’ın doğusundaki Hattuşaş (Boğazköy) ve Pazarlı gibi merkezlere yerleşmiştir. Bu merkezlerde MÖ 547/546 yıllarında Pers istilasına kadar bağımsız bir şekilde yaşamlarını sürdürmüşlerdir.

Kral Midas ilk olarak doğuda Kargamış, Urartu ve Tabal krallıklarıyla birlikte Asur’a karşı bir siyaset izlerken MÖ 709 yılında ise doğudan gelen Kimmer tehditine karşı Asur’dan yardım istemiştir.

Çavuştepe, Urartu yerleşmelerinden biridir.

MÖ 1200’lerde batıdan gelen Ege Göçlerinin saldırıları eski gücünü kaybeden Hitit ‹mparatorluğu’na son vermiş, başta Boğazköy olmak üzere, bütün Hitit şehirleri yakılıp yıkılmıştır. Bu saldırılardan kurtulabilen Hititler Güney ve Güneydoğu Toroslar’ın dağlık bölgelerine çekilerek tarihte son Hitit Beylikleri çağını yaşamışlardır. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamamış, Hitit geleneği, bu Geç Hitit Beylikleri tarafından Asurluların sürekli saldırıları ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan MÖ 700 yıllarına kadar devam ettirilmiştir. Kargamış, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dönemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır.

Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye’den etkiler almıştır.

Urartu Krallığı’nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir.

Güçlü bir merkezi yönetimin etkisi (MÖ 1200-1180) Hititlerin başkenti Hattuşa (Boğazköy)’nın yıkılması ile son bulmuştur.

MÖ 1200-1000 yılları arasında demirden yapılan silah ve araç-gereç üretimi Anadolu’da, özelliklede kırsal alanda hızla yayıldı ve nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan göçebe toplumların gündelik yaşamlarında, özellikle savaş, tarım ve inşaat alanlarında önemli değişimlere yol açtı. Bu süreç temel olarak iki evrede ortaya çıktı. İlk evrede, demirden silah ve araç gereç yapmayı öğrenen göçebe topluluklar köyler ve kaleler kurarak yerleşik düzene geçtiler. ‹kinci evrede ise bu dağınık topluluklar güçlü bir önderin yönetiminde birleşerek orta büyüklükte krallıklar kurdular. MÖ 9. ve 8. yüzyıllarda ortaya çıkan bu yeni güç dengesinin temel öğeleri Doğu Anadolu’da Urartu Krallığı, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da Geç Hitit Beylikleri, Orta Anadolu’da Sakarya havzasında Phryg Krallığı ve bu krallığın batı komşusu olan Lidya Krallığı’dır. MÖ 1200’lerin başlarında görülen Deniz ve Kuzey kavimlerinin göçleri ile Balkan kavimlerinin göçleri Anadolu’nun kültürel ve sosyo-ekonomik yapısında yeni oluşumlara yol açmıştır. MÖ 3000’den beri Mezopotamya etkisinde bulunan Anadolu bu göçlerle yüzünü batıya çevirmiştir.

Frigler, Anadolu içlerine yayılmaya devam etmişler, İ.Ö. 11. yüzyıla doğru Polatlı yakınlarındaki daha sonra başkentleri olacak olan Gordion (Yassıhöyük)’a ulaşmışlardır.

Lidyalıların başkenti Sardis,  Hititlerin başkenti Hattuşa, Urartuların başkenti Tuşpa, Karyalıların başkenti Halikarnassos’tur.

Ortostad, kerpiç yapı tekniğimde su basman seviyesi üzerine yerleştirilen büyük taş bloklardır. Kerpiç duvarların temelinin sağlam olmasını sağladıkları gibi, aynı zamanda üzerine kabartma resimler yapılarak süsleme unsuru olarak da kullanılmışlardır.

Bit Hilani, ön yüzünde bir ya da iki ayaklı geçidi; bunu arkasında ise çevresinde küçük oda toplulukları bulunan, enine yerleştirilmiş, ocaklı bir ana odası bulunan yapı tipidir. Vabartum,  Orta Tunç Çağı’nda Asurlu tüccarların ana merkezler arasında konakladıkları tesislerdir. Bouleuterion ve Prytaneion ise antik şehirlerin kendilerini yönetmeleri için inşa edilmiş yapı tipleridir.

MÖ 1200-1050 tarihleri arasında Doğu Akdeniz bölgesine yapılan çeşitli göçler “Deniz Kavimleri Göçleri”olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla yanıt A şıkkıdır.

MÖ 1200’lerde batıdan gelen Ege Göçlerinin saldırıları eski gücünü kaybeden
Hitit İmparatorluğu’na son vermiş, başta Boğazköy olmak üzere, bütün Hitit şehirleri yakılıp yıkılmıştır. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

Geç Hitit Çağı’nın Anadolu arkeolojisi ve sanatındaki önemi, Hitit sanatını
MÖ 700 yıllarına kadar yaşatmış olmasındandır. Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Geç Hitit Krallıkları sanatında heykeltraşlık mimari ile kaynaşmış, giderek onun hizmetine girmiştir. Anıtsal yapılarda cephelerin alt kısımları “Ortostat”diye adlandırılan kabartmalı taş blok ve levhalarla kaplanmıştır. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye başlamıştır.

Toplum, soylular, savaşçılar, çiftçiler, hizmetliler ve köleler olmak üzere piramidal bir düzende sınıflara ayrılmaktaydı. Piramidin en tepesinde kraliyet ailesi ve saraya yakın görevli ve askerlerden oluşan iki sınıflı bir aristokrasi yer alıyordu. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Özellikle Urartu Krallığı’nın MÖ 7. yüzyılın sonlarında doğudan gelen İskitler tarafından yerle bir edilmesinden sonra, bu yıkımdan kurtulabilen halk, Van Gölü’nün güneydoğusundaki Giyimli (Hırkanis) bölgesine sığınmıştır. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde Anadolu’ya göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur. Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Phyrg imparatorluğunda; imparator Diocletianus döneminde (MS 284-305), İmparatorluk on iki diocese bölünmüş ve eyaletler tekrar düzenlenmiştir. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Phrygler, yaşadıkları alanların topografyasına göre mimarilerini iki farklı şekilde oluşturmuşlardır. Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.