ANADOLU ARKEOLOJİSİ

Demir Çağı’nda (MÖ 1200-750/700) Anadolu yarımadası çeşitli topluluklara ait büyüklü küçüklü beyliklerin yönetiminde idi. Güney Anadolu’da ve kısmen Suriye’de olmak üzere Geç Hititler, Doğu Anadolu’da Hurrilerin devamı olan Urartular, Orta Anadolu’da Phrygler, Batı Anadolu’da Lidyalılar, Güneybatı Anadolu’da Lyikyalılar ve Ege’de İonlar üstün değerde uygarlıklar kurmuşlardır.

Sözkonusu kavimler içinde yerleşik düzene geçerek ilk devleti kuranlar Phrygler olmuştur.

MÖ 1200-1050 tarihleri arasında Doğu Akdeniz bölgesine yapılan çeşitli göçler “Deniz Kavimleri Göçleri” olarak adlandırılmaktadır.

Geç Hitit Krallıkları sanatında heykeltraşlık mimari ile kaynaşmış, giderek onun hizmetine girmiştir. Anıtsal yapılarda cephelerin alt kısımları “Ortostat” diye adlandırılan kabartmalı taş blok ve levhalarla kaplanmıştır. Bu yöntemle hem doğa şartlarından korunma, hem de süsleme amaçlanmıştır. Hitit imparatorluk döneminin eserleri olan Alacahöyük kabartmalı kapı ortostatları, bu tür yapıtların güzel bir örneğidir. Geç Hitit sanatının bu alandaki en eski örnekleri ise Malatya Kapı Ortostatları’dır. Dinsel konuların Hitit İmparatorluk geleneği ile işlendiği bu yapıtlarda, fırtına tanrısı Teşup ile ilgili öyküler bulunmaktadır. Zincirli’deki kent ve kale kapısı kabartmalarında ise Asur etkisi görülür. Ama bu yapıtlarda herhangi bir konu birliğinden söz edilemez. Heykeltraşlığın mimaride kullanılan bir başka ögesi de sütun altlıklarıdır. Ustaca desenlenmiş taş sütun altlıkları bağımsız bir öğe olarak, 8. Yüzyıldan itibaren Güneydoğu Anadolu ve Suriye’de yaygın bir biçimde kullanılmştır. Zincirli’deki kemerli ve yaprak bezemeli örnekler bunlar arasında ilk akla gelenlerdendir.

Urartuların, başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde (MÖ 8-7.  yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak’ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi’ne kadar bölge egemenlik sınırları içinde idi. Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dağları, doğuda İran Azerbaycan’ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları’yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur. MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye başlamıştır. Bu dönemi Asur’la olan savaşlar takip etmiştir.

Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phrygler’in Klasik Phrygia Bölgesi’nden çok daha geniş bir alana yayıldıklarını göstermektedir. Bu alanın sınırları kesin  olarak saptanamamakla birlikte Phrygler’in Halys’in ( Kızılırmak ) doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak en etkili oldukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandırılan bölgedir.

Hattuşa’da şimdiye kadar MÖ 1200’lerden itibaren Balkanlar’dan boğazlar yolu ile Anadolu’ya göç eden Thrak kökenli Phrygler, binlerce yıldır bu topraklarda kökleşen güçlü Ana Tanrıça inancını benimseyerek, yeni yurtlarında bu tanrıçaya adeta tek tanrı olarak ibadet etmişlerdir. Matar, Phryglerin gözünde doğanın ve hayvanların egemeniydi. Bereketin, bolluğun ve doğurganlığın simgesi olan tanrıça, doğayı tüm canlılığı ve verimliliğiyle simgeleyen evrensel bir nitelik taşımaktaydı.

Ölülerin, düz ya da semerdam çatılı, kapısız, ev biçimindeki ahşap mezar odaları içindeki ahşap sedirler üzerine yatırılmış ve yanlarına değerli armağanlar bırakılarak üzerleri bir tepe oluşuncaya kadar toprakla örtülen mezar tipi “Tümülüs” olarak adlandırılır.

Phryg devletinin bilinen ilk kralı, Gordios’tur. Ancak Kral Gordios hakkında pek fazla bilgi yoktur. Assur kaynaklarında “Muflkili Mita” olarak adı geçen ve II. Sargon’un çağdaşı olan, Gordios’un oğlu Midas, efsaneleri ile antik batı kaynaklarına konu olmuş ünlü Phryg kralıdır.

Urartu devletinin resmi dili Urartuca idi. Bu dil sabit köklere ek ilavesiyle oluşan bitişken diller grubundandır. Bu haliyle ne Asur, Babil gibi Sami dillerine ne de Hitit dili gibi Hint Avrupa dillerine benzemektedir. Urartular Ön Asya’da yaşayan diğer halklar gibi çivi yazısı kullanmaktaydılar. Bu yazı Asur çivi yazısından alınmıştı. İlk başlarda tümüyle Asur çivi yazısını benimseyen Urartular bu yazıyı kısa sürede basitleştirerek kendi dillerine uydurmuşlardır. Urartular aynı zamanda Hititliler gibi, çivi yazısının yanında hiyeroglif (resim yazısı) de kullanıyorlardı. Bu tip yazı az gelişmişti ve daha çok gündelik işlerde kullanılıyordu.

Demir Çağı’nda (MÖ 1200-750/700) Anadolu yarımadası çeşitli topluluklara ait büyüklü küçüklü beyliklerin yönetiminde idi. Güney Anadolu’da ve kısmen Suriye’de olmak üzere Geç Hititler, Doğu Anadolu’da Hurrilerin devamı olan Urartular, Orta Anadolu’da Phrygler, Batı Anadolu’da Lidyalılar, Güneybatı Anadolu’da Lyikyalılar ve Ege’de Ionlar üstün değerde uygarlıklar kurmuşlardır. Bu topluluklar Mısırlılar, Fenikeliler ve Babillilerle birlikte Hellen uygarlığı üzerinde büyük ölçüde etki yaparak, bugünkü dünya kültürünün oluşmasında önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Citadel: Ulaşılması zor, dik ve sarp kayalıklara konuşlandırılmış, savunması kolay kaya yerleşimleridir. Geç Hitit şehirlerinin etrafı sularla çevrili olup bu şehirlerde idari ve dinsel işlevli anıtsal yapılar, yerleşmenin tepesinde ek bir savunma sistemiyle citadel ile korunan ana bölümü oluşturmaktadır.

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür. Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine oyulmuş olan 4.20 m boyundaki büyük kabartma, Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir. Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, MÖ 742-727 yılları arasında, Kral Varpalavas tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir.

Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dağları, doğuda İran Azerbaycan’ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları’yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur.

Devlet yönetiminde gezici başkentleri olan bir sistem benimsense de krallığın başkenti Tuşpa (Van) idi. Başkentteki saray ve geniş kapsamlı bürokrasi her şeye egemendi. II.Rusa zamanında sarayda hizmet veren görevlilerin sayısı oldukça fazlaydı. Çalışan bu görevliler arasında harem ağaları, sakiler, ibrikçi başları, kadın dokumacılar, katipler, muhafızlar, köpek bakıcıları gibi görevliler bulunmaktaydı.

Van, Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve fiivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni XIII. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Muşaşir’de idi. Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) Hurri kökenlidir. Hititlerdeki Şimegi’nin karşılığıdır.

Urartu mezarları çok çeşitlidir. Urartu’da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri, büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler.

Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde Anadolu’ya göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur. Orta Anadolu’da MÖ 9. yüzyıl’dan itibaren siyasi bir güç olarak çok renkli büyük bir uygarlık kurmuşlardır.

Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phrygler’in Klasik Phrygia Bölgesi’nden çok daha geniş bir alana yayıldıklarını göstermektedir. Bu alanın sınırları kesin olarak saptanamamakla birlikte Phrygler’in Halys’in ( Kızılırmak ) doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak en etkili oldukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandırılan bölgedir.

Kaya Fasadları, üçgen alınlıklı, beşik çatılı Phryg megaronlarının kayaların dik yüzlerine oyulmuş ön cephesini yansıtmaktadır. Anıtsal fasadların en görkemli ve en ünlüsünü Yazılıkaya - Midas Şehri’nde, Midas Anıtı ya da Yazılıkaya olarak isimlendirilen 17 m yüksekliğinde ve 16.50 m genişliğindeki fasad oluşturmaktadır. Yazılıkaya - Midas Anıtı’nın yanı sıra;