ANADOLU ARKEOLOJİSİ

Tunç Çağı’nı izleyen Demir Çağında, değişen teknolojilerin sağladığı yeni olanaklar, Anadolu’da, özelliklerde dış etkenlerle, üretim ve ticaret hızlı bir dönüşüm süreci içine girmiştir.

Tunç Çağı’nı izleyen Demir Çağında, değişen teknolojilerin sağladığı yeni olanaklar, Anadolu’da, özelliklerde dış etkenlerle, üretim ve ticaret hızlı bir dönüşüm süreci içine girmiştir. MÖ 1200-1000 yılları arasında demirden yapılan silah ve araç-gereç üretimi Anadolu’da, özelliklerde kırsal alanda hızla yayıldı ve nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan göçebe toplumların gündelik yaşamlarında, özellikle savaş, tarım ve inşaat alanlarında önemli değişimlere yol açtı. Bu süreç temel olarak iki evrede ortaya çıktı. İlk evrede, demirden silah ve araç gereç yapmayı öğrenen göçebe topluluklar köyler ve kaleler kurarak yerleşik düzene geçtiler. İkinci evrede ise bu dağınık topluluklar güçlü bir önderin yönetiminde birleşerek orta büyüklükte krallıklar kurdular.

Demir Çağı’nda (MÖ 1200-750/700) Anadolu yarımadası çeşitli topluluklara ait büyüklü küçüklü beyliklerin yönetiminde idi. Güney Anadolu’da ve kısmen Suriye’de olmak üzere Geç Hititler, Doğu Anadolu’da Hurrilerin devamı olan Urartular, Orta Anadolu’da Phrygler, Batı Anadolu’da Lidyalılar, Güneybatı Anadolu’da Lyikyalılar ve Ege’de İonlar üstün değerde uygarlıklar kurmuşlardır. Bu topluluklar Mısırlılar, Fenikeliler ve Babillilerle birlikte Hellen uygarlığı üzerinde büyük ölçüde etki yaparak, bugünkü dünya kültürünün oluşmasında önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Geç Hitit Beylikleri tarafından Asurluların sürekli saldırıları ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan M.Ö. 700 yıllarına kadar devam ettirilmiştir. Kargamış, Zincirli, Malatya-Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dönemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır.

Ortostad, kerpiç yapı tekniğimde su basman seviyesi üzerine yerleştirilen büyük taş bloklardır. Kerpiç duvarların temelinin sağlam olmasını sağladıkları gibi, aynı zamanda üzerine kabartma resimler yapılarak süsleme unsuru olarak da kullanılmışlardır.

Hititlerde Arinna’nın güneş tanrıçası, geç Hititlerde Kubaba olarak da geçmiştir. Kybele de büyük olasılıkla aynı inancın devamıdır. Bu tanrıça isimleri tabletlerde farklı isimlerde geçseler de aynı özelliklere sahiplerdir. Özellikle Hurri etkisiyle, Teşup un panteona girmesiyle beraber Teşup’un karısı tanrıça Hepat’da önemli bir yer tutmaya başlamış, Hatta Arinna’nın güneş tanrıçası ile eş bir konuma gelmiştir.

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür. Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine oyulmuş olan 4.20 m boyundaki büyük kabartma, Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir. Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, MÖ 742-727 yılları arasında, Kral Varpalavas tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir.

Geç Hitit heykelciliğinde mimariye bağlı olmayan anıtsal örnekler de bulunmaktadır. Oransız vücut ölçüleri ile dikkati çeken bu heykellerden Malatya ve Zincirli Kral Heykelleri en tanınmış olanlarıdır.

Urartu devletinin resmi dili Urartuca idi. Bu dil sabit köklere ek ilavesiyle oluşan bitişken diller grubundandır. Bu haliyle ne Asur, Babil gibi Sami dillerine ne de Hitit dili gibi Hint Avrupa dillerine benzemektedir. Tek benzerliği, Ön Asya’nın farklı bir dil ailesine mensup olan Hurrice’dir. Dil bilimciler her iki dilin ortak bir atadan çıkıp ayrı ayrı geliştiğinin ortaya koymuştur.

Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde Anadolu’ya göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur. Orta Anadolu’da MÖ 9. yüzyıl’dan itibaren siyasi bir güç olarak çok renkli büyük bir uygarlık kurmuşlardır.

MÖ 1200’lerden başlayarak Anadolu’ya gelen Avrupalı kavimler uzun yıllar boyunca göçebe olarak bir yerden diğerine gittiklerinden yoğun bir kalıntı bırakamamışlardır. Söz konusu kavimler içinde yerleşik düzene geçerek ilk devleti kuranlar Phrygler olmuştur.

Geç Hitit Döneminde saraylar, çoğunlukla bir avlu çevresine yerleştirilmiş birbirlerini bütünleyen yapılardan oluşmuştur. Hilani adı verilen, girişi sütunlu, dikdörtgen planlı bu yapılar dönemin özgün bir mimarlık örneğidir.

Hititlerde Arinna’nın güneş tanrıçası, geç Hititlerde Kubaba olarak da geçmiştir. Kybele de aynı inancın devamı olarak kabul edilir. Bu tanrıça isimleri tabletlerde farklı isimlerde geçseler de aynı özelliklere sahiplerdir.

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür. Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine oyulmuş olan 4.20 m boyundaki büyük kabartma, Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir. Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, MÖ 742-727 yılları arasında, Kral Varpalavas tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir.

Uraratularda ulusal Tanrı Haldi’nin eşi ve tüm tanrıçaların başı Arubani’dir.  Altın, gümüş ve tunçtan yapılmış madalyon ve pektoraller üzerindeki ilginç resim sahnelerinde, Tanrıça Arubani, aslan üzerinde ayakta duran Tanrı Haldi’ye oğlak sunarken gösterilmiştir. Benzer sahnelerde de, elinde başak demeti tutarken betimlenmiştir. Ana Tanrıça Arubani, gerek hayvanların, gerekse bitki ve tarım ürünlerinin verimliliğini arttırmak için elinde veya yanında bu tür sembol ve hayvanlarla birlikte betimlenmiştir.

Urartu Krallığı’nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye’den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.

Phryg dininin ilkel Anadolulu ve Hint Avrupalı olmak üzere iki bölümden oluştuğu düşünülmektedir. Dinin ilkel Anadolulu bölümünü, MÖ 7. binyıldan itibaren Anadolu’da güçlü bir inanç olarak saygı gören Ana Tanrıça inancı oluşturur. Hind-Avrupalı bölümünde ise Thrak kökenli Güneş Tanrısı Sabazios ve sonraları Men olarak adlandırılan Manes yer almaktadır.

Kaya Fasadları, üçgen alınlıklı, beşik çatılı Phryg megaronlarının kayaların dik yüzlerine oyulmuş ön cephesini yansıtmaktadır. Anıtsal fasadların en görkemli ve en ünlüsünü Yazılıkaya - Midas Şehri’nde, Midas Anıtı ya da Yazılıkayadır. Diğer önemli fasadlar; Delikli Taş Anıtı, Büyük Kapıkaya Anıtı, Küçük Kapıkaya Anıtı, Maltaş Anıtı, Bahşayiş Anıtı, Bitmemiş Anıt, Areyastis Anıtı, Aslankaya Anıtıdır.

Ölülerin, düz ya da Semerdam çatılı, kapısız, ev biçimindeki ahşap mezar odaları içindeki ahşap sedirler üzerine yatırıldığı ve yanlarına değerli armağanlar bırakılarak üzerlerinin bir tepe oluşuncaya kadar toprakla örtüldüğü mezar tipine tümülüs adı verilmektedir. Phryg ölü gömme gelenekleri, onların öldükten sonra diğer dünyada yaşamın devam ettiğine inandıklarını gösterir. Bu inançla bağlantılı olarak Phryg soyluları, ya tümülüsler altındaki ahşap odalara ya da kayalık alanlara oyulan oda mezarlara gömülmüşlerdir.

Ulaşılması zor, dik ve sarp kayalıklara konuşlandırılmış, savunması kolay kaya yerleşimlerine citadel adı verilmektedir. Geç Hitit şehirlerinin etrafı sularla çevrili olup bu şehirlerde idari ve dinsel işlevli anıtsal yapılar, yerleşmenin tepesinde ek bir savunma sistemiyle citadel ile korunan ana bölümü oluşturmaktadır.