ANADOLU ARKEOLOJİSİ

MÖ 1200-1000 yılları arasında demirden yapılan silah ve araç gereç üretiminin Anadolu’da yagınlaşmasıyla birlikte dağınık topluluklar güçlü bir önderin yönetiminde birleşerek orta büyüklükte krallıklar kurmuşlardır. Bu dönemde Doğu Anadolu'da Urartu Krallığı ve Orta Anadolu'da Phryg Krallığı kurulmuştur. Geç Hitit Beylikleri ise; Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde kurulmuştur. Doğru cevap E'dir.

Geç Hitit Beylikleri döneminde; yerleşmenin tepesinde ek bir savunma sistemi ile korunan kayalık bölgeye citadel adı verilmektedir. Doğru cevap B'dir.

Güney Anadolu’daki en önemli Geç Hitit şehir krallıklarından biri olan Kargamış'ın önemi Mezopotamya ile Anadolu ve Mısır'ı birbirine bağlayan yolların kavşak
noktasında bulunmasıdır. Hiyeroglif yazılar, kabartma sanat eserleri gibi özellikler Geç Hitit krallıklarının ortak noktalarındandır. Doğru cevap A'dır

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür. Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine oyulmuş
olan 4.20 m boyundaki büyük İvriz Kaya Kabartması, Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir. Anıtta, bölgenin kralı Varpalavas ile, Fırtına Tanrısı Tarhundas tasvir edilmiştir ve figürlerin arasında “Ben hakim ve kahraman Tuvana Kralı Varpalavas; sarayda bir prens iken, bu asmaları diktim, Tarhundas onlara bereket ve bolluk versin" hiyeroglifi bulunmaktadır. Doğru cevap C'dir.

En güçlü döneminde günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak’In küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi’ne kadar olan bölgede egemenlik süren Urartu Devleti; M.Ö.850-600 yılları arasında var olmuştur. Urartu Devleti'nin başkenti ise, Tuşpa (Van)'dır. Doğru cevap B'dir.

MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye başlamıştır. Bu dönemi Asur’la olan savaşlar takip etmiştir. Ancak bu arada güç dengesi
de değişmektedir. Büyüyen Med tehlikesi, Med-İskit ittifakı ile sonuçlanmış ve
bunun sonucunda da Ninova düşşmüştür. MÖ 605 yılında da Asur İmparatorluğu tarihe
karışmıştır. Bu durum Urartu Devleti’ni de etkilemiş ve Med ve İskit tehlikesi
Urartu üzerine odaklanmıştır. Doğru cevap E'dir.

Urartu Devleti'nde eyalet merkezleri, tarıma elverişli ve stratejik noktalar göz önünde bulundurularak seçiliyordu ve buralardaki kalelerde merkezi hükümetin resmi temsilcisi valilerdi. Valiler, yasa ve düzenin korunması, vergi toplanması ve eyaletteki dinsel törenlerin düzenli yürütülmesinden sorumluydu. Asker toplamak ve eğitmek, yollar, kanallar, dinlenme tesisleri, kamusal yapılar gibi devlet mallarının bakımını yapmak da görevleri arasındaydı. Haraç ve ganimet elde etmek ise Urartularda ordunun görevleriydi. Doğru cevap A'dır.

Phrygler’in Kızılırmak'ın doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak en etkili oldukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandırılan bölgedir. Doğru cevap C'dir.

Kral Midas ilk olarak doğuda Kargamış, Urartu ve Tabal krallıklarıyla birlikte Asur’a karşı bir siyaset izlerken MÖ 709 yılında ise doğudan gelen Kimmer tehdidine karşı Asur’dan yardım istemştir. Bu dostluk anlaşmasının ardından Kral Midas batı dünyası ile ilişkiler kurmaya başlamıştır. Doğru cevap D'dir.

Phyrg dininde ana tanrıça olarak kabul edilen ve doğanın kendisini temsil eden tanrıça Matar Kubileya'dır. Baş Tanrılar Haldi, Teişeba ve Şivini ise Urartuların inanç sistemine aittir. Tanrıça Kybele ise; Matar Kubileya'ya Yunanların verdikleri isimdir. Doğru cevap B'dir.

MÖ 1200-1000 yılları arasında demirden yapılan silah ve araç-gereç üretimi Anadolu’da, özellikle de kırsal alanda hızla yayıldı ve nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan göçebe toplumların gündelik yaşamlarında, özellikle savaş, tarım ve inşaat alanlarında önemli değişimlere yol açtı. Bu süreç temel olarak iki evrede ortaya çıktı. İlk evrede, demirden silah ve araç gereç yapmayı öğrenen göçebe topluluklar köyler ve kaleler kurarak yerleşik düzene geçtiler. İkinci evrede ise bu dağınık topluluklar güçlü bir önderin yönetiminde birleşerek orta büyüklükte krallıklar kurdular.

Kargamış, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dönemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır.

Geç Hitit Krallıkları sanatında heykeltraşlık mimari ile kaynaşmış, giderek onun hizmetine girmiştir. Anıtsal yapılarda cephelerin alt kısımları “Ortostat” diye adlandırılan kabartmalı taş blok ve levhalarla kaplanmıştır. Bu yöntemle hem doğa şartlarından korunma, hem de süsleme amaçlanmıştır. Hitit imparatorluk döneminin eserleri olan Alacahöyük kabartmalı kapı ortostatları, bu tür yapıtların güzel bir örneğidir.

Hayvan biçimli altlıklar, Geç Hitit sanatının getirdiği yeniliklerden biridir. Boğazköy’de kapıların iki yanındaki duvarı taşıyan yekpare blokların ön kısımlarında heykel, gövde kısımlarında ise kabartma olarak işlenmiş aslan ve sfenks tasvirleri bulunmaktadır.

Geç Hitit heykelciliğinin önemli bir kolu da mezar taşlarıdır (stel). Törensel cenaze yemeklerini ve aile yaşamından sahneleri yansıtan bu taşlarda, ölünün kişiliğini yansıtan özellikler de özel eşyaları ile belirtilmiştir. Bu bölgedeki atölyeler 8. yüzyıl boyunca süren serbest ticaret ve sanat alanındaki canlılık nedeniyle heykel sanatına yeni bir anlayış getirmişlerdir. Figürlere üzgün, öfkeli, kederli, neşeli ifadeler verilmiş, bu yolla lirik bir gerçekçiliğe varılmıştır.

II. ifadede sözü edilen makara kulplu kâseler, geometrik bezemeli, tunç kemerler ve fibulalar Phryglerin buluşudur.

Urartu krallığının toprakları eyaletlere bölünmüştü ve başkentten atanan valiler tarafından yönetiliyordu. Bazen ele geçirilen yerel yönetici beyler vali olarak görevlendirilebiliyordu.

Urartu Krallığı’nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye’den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.

Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phrygler’in Klasik Phrygia Bölgesi’nden çok daha geniş bir alana yayıldıklarını göstermektedir. Bu alanın sınırları kesin olarak saptanamamakla birlikte Phrygler’in Halys’in (Kızılırmak) doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak en etkili oldukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandırılan bölgedir.

Phryg yerleşilmelerinden ve tümülüslerden ele geçirilen arkeolojik eserler Phrygler’in marangozluk, madencilik, seramik ve dokumacılık endüstrisinde üstün bir düzeye erişmiş olduklarını göstermektedir. Ülkenin kereste bakımından zenginliği, Phryglerde ahşap mimari, doğramacılık ve marangozluğun gelişmesinde etkili olmuştur. Gordion tümülüslerinin altındaki tamamen ahşaptan inşa edilmiş mezar odaları, çivi kullanılmadan, birbirine geçmelerle tutturulmuş, geometrik bezekli oyma ve kakmalarla bezenmiş mobilyalar ve panolar, gelişmiş Phryg marangozluğunun en güzel örneklerini oluşturmaktadır.

Phrygler, başlıca endüstri kollarından olan tunç endüstrisinde Batı Anadolulu öncülerine, Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki çağdaşları Urartu ve Mezopotamya’daki metalurji atölyelerine çok şey borçludurlar. Phryg atölyelerinde, Yakın Doğu saraylarından tanıdığımız kazanlar, omphaloslu phialeler, testiler ve kepçeler gibi doğu atölyelerinden ithal edilen tunç eşyaların yerli üretimlerinin yanı sıra bir Phryg buluşu olan makara kulplu kâseler, geometrik bezemeli, tunç kemerler ve fibulalar da üretilmekteydi.

Gordion gibi alçak ve yassı tepeler üzerine kurulmuş olan Phryg sitadellerinin çevresi bir sur ile çevrelenmiştir. Sitadeli iç kısmında koruma duvarları ile bölümlere ayrılmış alanlarda ve teraslar üzerinde, birbirine paralele olarak inşa edilmiş, megaron planlı yapılar yer almaktadır. Bazı megaronların tabanı Phryg buluşu olan renkli çakıl taşlarıyla ya da boyalı kil çivilerle yapılmış mozaiklerle süslüdür. MÖ 6. yüzyılın ortalarına doğru batıdan gelen etkilerle yapıların dış yüzleri pişmiş toprak kabartma bezekli kaplama levhalar ile süslenmeye başlanmıştır. Phrygler’in ikinci yerleşim tipini sarp kayalıklar üzerine kurulmuş kaleler ve eteklerinde halkın oturduğu yerleşmeler oluşturmaktadır. Kayaların düzeltilmesi ve takviye edilmesiyle doğal bir savunma sisteminin oluşturulduğu kalelerde, Phryg dönemine ait yapılar hakkında fazla bir bilgi yoktur. Ancak kayalara oyulmuş merdivenli gizli geçitler, büyük su sarnıçları, kaya mezarları, bir Phryg Kalesinin karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır.

Doğanın hakimi olan Matar’ı yüksek dağlarda ve yalçın kayalarda yaşadığına inanılmaktaydı ve bu inanç doğrultusunda tanrıçanın ritüel törenleri de vahşi doğada, ormanlık ve kayalık alanlardaki açık hava tapınaklarında gerçekleştirilmekteydi.