ANADOLU ARKEOLOJİSİ

Beycesultan, Eskişehir bölgesindeki Frigya kültür bölgesi ve İznik bu dönemdeki kültür bölgelerine örnektir.

Megaron: Genel planı ile ince uzun dikdörtgen biçimde bir yapıdır. Bu yapının uzun duvarları biraz daha uzatılarak kapının olduğu giriş kısmında küçük bir sundurma meydana getirir. Yapıların ortasında, günlük kullanımdan çok başka bir işlevi olduğu anlaşılan büyük ocaklar, bu yapıların bazılarının hem idari hem de dinsel işlevi olduğunu bize anlatmaktadır.

Eski Tunç II döneminde Orta ve Batı anadoluda;

-Orta Anadolu’nun güneyi ve Batı Anadolu’nun iç kesimleri ile Mezopotamya bağlantılı ticaret gelişmeye başlar.

-Özellikle ana ulaşım yolları üzerinde yerel Anadolulu beylerin yönettiği merkezler, ticaret sayesinde giderek zenginleşir.

-Yöneticilerin oturduğu ve yerleşmenin daha yüksek bir yerinde bulunan ve barındırdığı zenginliği koruma kaygısıyla da surlarla çevrili, korunaklı kaleler ile halkın oturduğu seçkin yönetici ortaya çıkmış olur.

ITÇ I evresinde Malatya Elazığ ovalarında, Pulur Sakyol, Tepecik, Norfluntepe, Korucutepe, Tülintepe, Arslantepe, Pirot Höyük (Malatya) gibi yerleşme yerlerinde köy ve kentlerin kurulduğu saptanmaktadır. İçlerinde yerleflimi özellikle en iyi arafştırılmış olanlardan biri Pulur/Sakyol (Elazığ) dikkat çekicidir. Burada ortadaki avlunun çevresine ışınsal olarak dizilmiş ve çember bir dış set meydana getiren dörtgen trapez biçimli mekânlar, iç Batı Anadolu da Demircihöyük ve Küllüoba da (Eskişehir) rastlanan “Anadolu Tipi Yerleşme” düzeninin Doğu Anadolu’ya kadar uzandığını göstermektedir.

Taş aletler eski önemini giderek kaybeder; bunun yerine, madencilik ve özellikle buna bağlı olarak bölgeler arası ticaret giderek daha da önem kazanır; bakırın yanında altın ve gümüş gibi değerli madenler de ilk defa işlenmeye başlanır. Şehirciliğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o zamanki köylerde birikmeye başlayan “artı ürün” olduğu, artık tüm bilim adamlarınca kabul edilmektedir. Artı ürün, tarımla uğraşması gerekmeyen tüccarlık, zanaatkârlık, askerlik gibi çeşitli iş kollarının doğmasına, bu şekilde toplumlarda iş bölümünün giderek daha da yaygınlaşmasına ve daha da önemlisi, bunların tümünü denetleyecek bir yönetici sınıfının ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Halaf yerleşmelerinde karşımıza çıkan ilginç bir olgu da “tholos” olarak adlandırılan ana mekanı daire, giriş kısmı dörtgen koridor planlı yapıların varlığıdır.  Olasılıkla bu yuvarlak yapıların üst yapılarının, günümüzde (Urfa) Harran evlerinde olduğu gibi kubbeyle örtüldüğü düşünülür. Bu yapılar Kuzey Suriye’den Toroslara kadar her Halaf yerleşmesinde rastlanmıştır.

Kalkolitik Çağ’ın ortalarında Obeyd (Ubaid) adı verilen dönemin mimarisin en geniş olarak Tülintepe ve Değimentepe kazılarıyla tanımaktayız. Her iki yerleşmede de Güney Mezopotamya mimarisinin özelliği olan üçlü bölümleme (tripartite) ve geniş avluların etrafında yer alan dikdörtgen odalı geniş uzun konut yapıları söz konusudur. Dönemin orta kalkolitik dönemde mimarisini en geniş olarak Tülintepe ve Değimentepe kazılarıyla tanımaktayız. Her iki yerleşmede de Güney Mezopotamya mimarisinin özelliği olan üçlü bölümleme (tripartite) ve geniş avluların etrafında yer alan dikdörtgen odalı geniş uzun konut yapıları söz konusudur.

Obeyd döneminde sosyal örgütlenme ve üretim teknolojisinde önemli atılımlar söz konusudur. İlk olarak 6. binin sonunda Orta Mezopotamya bölgesinde Samarra dönemi (Geç Neolitik Dönem) Tell Es Sawwan da keşfedilmiştir. İlk sulama kanalları, yağmur görmeyen Güney Mezopotamya’nın da Obeyd döneminde sulu tarım sayesinde ilk defa yerleşime açılmasına sebep olmuştur.

Troia yerleşmesi hem batı Anadolu hem Ege bölgesi için kritik bir öneme sahiptir. İlk olarak 1870’te ismi arkeoloji dünyasında hep polemik konusu olan Heinrich Schliemann tarafından kazılmaya başlayan Troia (Hisarlık Tepe) bir yerde tabakalanmasının sistematik şekilde belgelenmesinden dolayı Arkeoloji Biliminin ilk sistematik kazısı sayılır. Troia Yerleşmesi bir asrı aşan detaylı araştırma tarihçesi, Batı medeniyetinin temelini oluşturan Helen Ozanı Homeros’un Iliada destanına konu oluşturması ve Kuzaybatı Anadolu, Ege Dünyası arasında boğazı tutan stratejik konumu ve bu konumun avantajıyla Batı Anadolu’nun zengin buluntularıyla ilk kent örneği olması gibi çeşitli nedenlerden dolayı Anadolu Arkeolojisinde çok önemli bir yeri vardır.

Eski Tunç Çağı, Anadolu’da metalürjinin gelişmesini tamamladığı, kentleşme olgusunun ortaya çıktığı ve beraberinde etrafı surla çevrili ilk kent yerleşimlerinin doğudan batıya ticaret yollarının geliştiği bir dönemdir.

Neolitik Dönem Çatalhöyük yapılarında ve daha öncesinde Çayönü Hücre Planlı Yapılar evresinde görülen iki katlı yapılar Erken Kalkolitik dönem içinde standart hâle gelmeye başlamıştır. Orta Anadolu Platosunda Batı Çatalhöyük, Can Hasan I gibi büyük Erken Kalkolitik yerleşmelerinde bitişik düzende sıralanmış ancak duvarların iç kısımlarına gömülmüş yapının ikinci katını da destekleyen payanda adı verilen karşılıklı duvar çıkıntıları dörtgen yapıların tipik özellikleri olarak dikkati çeker.

Troia’nın zenginliğini ortaya koyan en önemli göstergelerden biri, 1870’te yerleşmenin ilk kazıcısı olan Schliemann tarafından bulunup “Priamos’un Hazinesi”olarak adlandırılmış altın, gümüş, tunç işçiliğinin en rafine örneklerini veren toplu buluntudur. Troia IIg tabakasına ait olan çoğu maden eserlerden oluşan buluntular (irili ufaklı toplam 8833), maden döküm ve dövme tekniklerinin ulaştığı yüksek düzeyin temsilcisidirler.Buna göre doğru cevap C'dir.

İlk olarak Alman arkeolog Manfred Korfmann tarafından “Anadolu Yerleşim Planı”olarak adlandırılan E.T.Ç Batı Anadolu’ya özgü yerleşim planı, Küllüoba’nın batı yamacında küçük bu planın öncü özelliklerini taşır. İlk olarak Demircüyük’ten çok iyi bildiğimiz gibi klasik özelliklerini bu dönemin başında kazanır. Burada dışta zikzaklar yapan bir sur ve bu sura arkadan birleşen radyal açılımlı, birbirlerine bitişik, yan yana planlı, çoğunlukla iki odalı trapez şeklindeki uzun evler yer alır. Evlerde odaların köşelerinde fırınlar, ortalarında ise ocaklar vardır. Yerleşmenin ortasında ise bu evlerin açıldığı bir avlu bulunmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Batı ve Orta Anadolu’da dikkati çeken, gelişimin net olarak görüldüğü belli başlı yerleşmeler şunlardır: Troya III-V. Limantepe, Beycesultan (XII-VI.), Karataş Semayük, Tarsus-Gözlükule, Alacahöyük, Eskiyapar, Karahöyük, Kültepe yerleşimini, Alişar 11, Eskişehir Küllüoba’dır. Buna göre doğru cevap D'dir.

Kalkolitik Çağ’ın ilk başlarında, Halaf kültürü olarak tanımlanan evrede çekirdek bölge, Güneydoğu Anadolu ile bugünkü politik sınırlarımızın hemen güneyindeki Kuzey Suriye’dir. Halaf kültürünü de kendi içinde İlk, Orta ve Son Halaf olarak üç gelişim evresi içinde ele alabiliriz. Bunlardan İlk Halaf, Çanak Çömlekli Neolitik’in sonunda görmeye başladığımız boya bezemeli çanak çömleğin daha gelişkin türleriyle tanınır. Bu dönemde bölgeler arasında halen yerel farklılıklar oldukça belirgindir. Orta Halaf Dönemi ise bölgenin tümünde bir kültürel bütünlüğün sağlandığı, aynı zevklerin paylaşıldığı, birbirinin aynı denecek kadar benzer şekilde bezeli kap kaçağın yaygın olarak kullanıldığı bir dönemdir. Bu kültürel bütünlük bölgenin tümünü kaplayan politik bir oluşum olmaktan çok geleneklerin kuvvetli olduğu ticaretinde yoğun olduğu bir iktisadi temele dayanır. Orta Halaf Dönemiyle birlikte yerleşim yerlerinin arasındaki farklar belirginleşmeye başlar. Maraş Domuztepe, Adıyaman Samsat gibi büyük ve çekim merkezi olan yerleşimlerin yanında “uydu yerleşim” olarak adlandırabileceğimiz daha basit, küçük olan yerleşim yerleri de ortaya çıkmaya başlar. Halaf yerleşmelerinde karşımıza çıkan ilginç bir olgu da “tholos” olarak adlandırılan ana mekanı daire, giriş kısmı dörtgen koridor planlı yapıların varlığıdır. Olasılıkla bu yuvarlak yapıların üst yapılarının, günümüzde (Urfa) Harran evlerinde olduğu gibi kubbeyle örtüldüğü düşünülür. Bu yapılar Kuzey Suriye’den Toroslara kadar her Halaf yerleşmesinde rastlanmıştır. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi Orta Halaf Dönemi bölgenin tümünde bir kültürel bütünlüğün sağlanması, bölgenin tümünü kaplayan politik bir oluşum olması temeline değil; bölgede geleneklerin kuvvetli olması ve ticaretin de yoğun olduğu bir iktisadi temele dayanması ile ilişkilendirilmektedir. Doğru cevap E’dir. Daha basit, küçük olan yerleşim yerlerinin de ortaya çıkmaya başlaması ve boya bezemeli çanak çömleğin daha gelişkin türlerinin ortaya çıkması ise dönemin özelliklerini yansıtmaktadır.

Obeyd etkilerinin girmesiyle birlikte elde biçimlendirilen, Halaf çanak çömleği ortadan kalkarak, yerini artık seri olarak üretilen, yüzeyi yalın, genellikle bezemesiz standart formlar alır.

Obeyd döneminin esas gelişim süreci, Güney Mezopotamya’da izlenir. Obeyd I-IV olarak dört aşamayı içeren kültürün Güneydoğu Anadolu’ya yansıması Obeyd III dönemiyle başlar. Bu süreç, Güneydoğu Anadolu’da zengin boya bezemeli kaplarıyla Halaf kültürünün ortadan kalktığı, yer yer Obeyd etkisinde ya da yerel taklitlerinin, yer yer de bölgesel oluşumların görüldüğü bir süreçtir. Elazığ yakınındaki Altınova’da ortaya çıkarılan Tülintepe yerleşmesi örneğinde olduğu gibi Halaf döneminin küçük yerleşme birimlerinin bu dönemde giderek genişlediği, kentleşmeye başladığı anlaşılır. Malatya yakınındaki Değirmentepe, giderek mimari plan anlayışı gerekse ticareti gösteren buluntuları ile Obeyd döneminin bir ticaret kolonisi izlenimini verir. Malatya Aslantepe, Hacı Nebi ve Zeytinlibahçe (Şanlıurfa) kazıları Güneydoğu Anadolu’nun kendi iç dinamiğinin de Obeyd etkileri ile bu süreçte önemli bir etken olduğunu gösterir. Olasılıkla ticaretle zenginleşen, güç kazanan yerel yöneticiler, bu dönemde bağımsız, sınırları tam tanımlanmamış siyasi birer güç olarak ortaya çıkar. Bu nedenle, Kalkolitik Çağ Obeyd kültürü Güneydoğu Anadolu’da Mezopotamya kadar belirgin, kesin çizgilerle tanımlı değildir. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap C’dir. Küçük yerleşme birimlerinin bu dönemde giderek genişlemesi kentleşmeye başlaması Elazığ yakınındaki Altınova’da ortaya çıkarılan Tülintepe yerleşmesi örneğinden yola çıkarak belirtilen bir gelişmedir. Zengin boya bezemeli kaplarıyla Halaf kültürünün ortadan kalkması Obeyd III döneminde bir süreçtir. Obeyd kültürünün Güneydoğu Anadolu’ya yansımasının Obeyd III dönemiyle başlaması bir tarihsel gelişmeyi anlatmaktadır. Halaf çanak çömleğinin yerini artık seri olarak üretilen standart formların alması ise yine dönemin bir gelişmesini ifade etmektedir. Doğru cevap C'dir.

İç Anadolu’da Çanak Çömlekli Neolitik Çağ ile birlikte ortaya çıkan kültür, İlk Kalkolitik Çağ’ın sonlarına kadar (MÖ yaklaşık 5. bin başına kadar) gelişerek devam ettikten sonra kesintiye uğrar. Bir anlamda Neolitik Çağ’dan bu yana süren kültürel birikimin Orta Kalkolitik Çağ’ın başıyla birlikte ortadan kalktığını, yeni bir başlangıcın olduğunu söyleyebiliriz. Buna karşılık bu yeni evrenin belirgin özellikleri taş aletlerin giderek azalması, gerçek metalürjinin artarak gelişimi ve geç evresinde yerleşimlerin büyüyerek köy birimlerinden kentleşmeye doğru gitmesidir. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap A’dır. Kent devletlerinden oluşan siyasal bir yapılanma ise İlk Tunç Çağı I ve II’ye denk gelen dönemde Anadolu’da Mezopotamya’da Er-Hanedanlar döneminde, güneyde Sümer, orta kesimde Akkad’da söz konusudur. Anadolu insanı hematit, magnetit gibi demir cevherlerini eritmeyi ve demir elde etmeyi ise ilk defa Eski Tunç Çağı’nın sonuna doğru başarmıştır. Buna göre doğru cevap A'dır.

Doğu Anadolu’da özellikle Fırat ve Dicle boyunca uzanan havzalarda görülen ivmesi artan gelişmeler, Anadolu Yarımadası’nın batısında ise daha uzun bir süre söz konusu olmayacaktır. Doğudan yüksek dağ sıraları ve üç taraftan denizlerle çevrili Orta ve Batı Anadolu’nun bu konumu, dışarıdan bölgeye insan topluluklarının ve kültürel etkilerin girmesini zorlaştırmıştır ve giderek bu bölgede “Anadolu Uygarlığı” tanımına uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin hazırlamıştır. Ancak bu kültürel birlik, önceki dönemlerin itici gücüyle varlıklarını sürdüren birtakım yerel kültür gruplarının oluşturduğu bir bütündür. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi doğru cevap A’dır. Doğudan yüksek dağ sıraları ve üç taraftan denizlerle çevrili Orta ve Batı Anadolu’nun bu konumu İç ve Batı Anadolu’da Geç Kalkolitik Dönem kapsamında dışarıdan bölgeye insan topluluklarının ve kültürel etkilerin girmesini zorlaştırmış ve giderek bu bölgede “Anadolu Uygarlığı” tanımına uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin hazırlamıştır. İskan gören alüvyonlu ovalardaki yerleşimlerin birçoğunun terk edilmesi ya da yer değiştirmesi Neolitik Döneminden itibaren gerçekleşmiştir. Doğru cevap A'dır.

Obeyd döneminde kültürel birliğe kavuşan Mezopotamya’da, İlk Tunç Çağı III başında ortaya çıkan Akkad Krallığı ile ilk defa siyasal birlik de sağlanmış olur, dolayısıyla doğru cevap A’dır.

Anadolu’daki kentleşme modeli Mezopotamya örneğine göre kırsal görünümlü olmasının yanı sıra kendine özgü dinamiklere sahiptir. Bunun başlıca nedenleri, özellikle Holosen sonrası (MÖ 10.000 sonrası) büyük bir kısmının ormanlarla ve dağlar ve dağlar arası ovalarla kaplı olmasıdır. Özellikle Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Doğu Anadolu ve hatta Orta Anadolu topluluklarının geçimlik sistemlerinin avcılık ve hayvancılığa dayanması, tarımın belli bir süre ikinci planda kalmasıdır. Bir diğer yandan bu toplulukların Anadolu’daki bakır ve obsidyen gibi zengin kaynaklara dayanan uzmanlık ve Önasya ile takaslarının önemli ölçüde gelişmiş olmasıdır. Bir diğer etken, Anadolu’nun özellikle iklim koşullarına duyarlı kuru tarıma dayanmasıdır. Bu bilgilerden anlaşıldığı gibi doğru cevap C’dir. Sulu tarımdaki artan tarımsal ürün kapasitesi ve buna bağlı gelişen toplumsal yapı ise MÖ 5. binden sonra Mezopotamya’da iktisadi gelişmenin itici gücüdür.