ANADOLU ARKEOLOJİSİ

Kalkolitik, Bakır-Taş Çağı Yunanca khalkos (bakır) ve lithos (taş) sözcüklerinden. Günümüzden 7500-5000 yıl önce. Aletlerin, bakırın ergitilerek kalıplara dökülmesiyle yapıldığı, ancak taş aletlerin de kullanılmaya devam edildiği dönem.

MÖ 4 binden itibaren, Geç Kalkolitik Dönem olarak adlandırılan dönem boyunca Anadolu’nun özellikle batı kesiminde hissedilen yeni nüfus hareketleri etkilerini Orta ve Kuzey Anadolu’da da göstermiş; nüfusla koşut olarak yerleşmelerin sayısında da artış olmuştur.

Yaklaşık MÖ 3000 civarında başlayan ve tüm MÖ 3. bin boyunca bölgelere göre değişen 1.200-1.300 yıl süren eski Tunç Çağı, genelde romen rakamları ile yazılan üç alt evreye ayrılmıştır. I-II-III şeklinde gerçekleştirilen bu bölümlenme de gerçekte yapaydır. Bu dönemde pek çok bölgede kültürlerin sıçrama yapmadan düzenli geliştiği izlenmekte hatta bazı bölgelerde ise daha durağan bir kültür gelişimi görülmektedir.

Troia I. Yapı katlarındaki kap biçimlerinin tüm bölgede kullanılmıştır. Troia I yapı katlarında yaklaşık 90 m sur ile çevrili küçük bir yerleşim bu- lunmuştur. Güçlü kesme taştan yapılan eğimli surlarla çevrili kente anıtsal sayıla- bilecek kapılar ile girilmektedir. Bu kapı yapıları Anadolu’daki ilk kapı yapılarındandır. Sur içinde, Ege dünyasında çok sevilen bir yapı tipi olan megaron tipi yapıların ilk örnekleri bulunmuştur.

İlk metal ürünlerin hammaddesi olan bakır yumuşak bir metal olduğu için, soğuk olarak çekiç benzeri aletlerle vurarak işlenip şekil verilebilmekteydi. Bu sebeple ilkel metal aletlerin yapımında kullanılmıştır.

Anadolu’daki kentleşme modelinin Mezopotamya örneğine göre kırsal görünümlü olmasının yanı sıra kendine özgü dinamikleri sahiptir. Bunun başlıca nedenleri, özellikle Holosen sonrası (MÖ 10.000 sonrası) büyük bir kısmının ormanlarla ve dağlar ve dağlar arası ovalarla kaplı olmasıdır. Özellikle Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Doğu Anadolu ve hatta Orta Anadolu topluluklarının geçimlik sistemlerinin avcılık ve hayvancılığa dayanması, tarımın belli bir süre ikinci planda kalmasıdır. Bir diğer yandan bu toplulukların Anadolu’daki bakır ve obsidyen gibi zengin kaynaklara dayanan uzmanlık ve Önasya ile takaslarının önemli ölçüde gelişmiş olmasıdır. Bir diğer etken, Anadolu’nun özellikle iklim koşullarına duyarlı kuru tarıma dayanmasıdır.

Şehirciliğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o zamanki köylerde birikmeye başlayan “artı ürün” olduğu, artık tüm bilim adamlarınca kabul edilmektedir. Artı ürün, tarımla uğraşması gerekmeyen tüccarlık, zanaatkarlık, askerlik gibi çeşitli iş kollarının doğmasına, bu şekilde toplumlarda iş bölümünün giderek daha da yaygınlaşmasına ve daha da önemlisi, bunların tümünü denetleyecek bir yönetici sınıfının ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Kalkolitik Çağ’ın başlangıç aşamasını temsil eden Halaf kültürü, (adını Tell Halaf, Suriye kazı yerinden alır) Saçkagözü, Amik Ovası, Mersin Yumuktepe, Gaziantep yakınlarında Turlu ile Diyarbakır’ın kuzeyinde Giriki Haciyan kazılarıyla tanınır. Ancak, son yıllarda Malatya yakınlarında Değirmentepe, Elazığ Tülintepe, Birecik Fıstıklı Höyük, Kazane, Cavi tarlası (Urfa) Maraş yakınlarında özellikle büyük bir merkez olduğu anlaşılan Domuztepe, Adıyaman Samsat başta olmak üzere özellikle Güneydoğu Anadolu’da çok sayıda kazı yerinde bu kültürün yayılımı anlaşılmıştır.

Yaklaşık MÖ 2200 yıllarından itibaren genişleyen Akad İmparatorluğu ve kayıtlarında Anadolu’nun coğrafi bir bölge olarak yazılı belgelerde isminin zikredilmesi ile bu evredeki beylik ya da kent devletlerinin Anadolu’daki sosyo-politik rollerini bir nebze de olsa ortaya çıkarmakta ve Anadolu’yu yazılı tarih çerçevesinin içine alır. Anadolu’da olgunlaşan bu kent devletlerinin birleştirilip büyük bir krallık haline dönüşmesi ise bu evreden sonra gelen Orta Tunç Çağı’nda kökeni (Hitit dönemi) Neşa’lı/Kaniş’li (Kayseri Kültepe) ve günümüzde Hitit adı verilen devlet tarafından gerçekleştirilecek ve Anadolu’nun ilk merkezi devleti ortaya çıkacaktır.

Şehirciliğe doğru giden gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o zamanki
köylerde birikmeye başlayan “artı ürün” olduğu, artık tüm bilim adamlarınca
kabul edilmektedir.

Geç Kalkolitik Çağ Doğu Anadolu da 4. binyılın sonunda merkezileşmiş politik toplumların gelişiminin en yoğun olduğu yerleşim bölgeleri Malatya-Elazığ
(Altınova) yöresinde gözlemlenir.

Orta Kalkolitik Çağ, Anadolu’da zor tanımlanan ve hâlen tam olarak anlaşılmamış bir süreçtir. Bu döneme ait araştırılmış İç ve Batı Anadolu'da  merkezler Kapadokya’da Güvercinkayası, Gelveri (Niğde); Eskişehir’de Orman Fidanlığı, Kanlıtaş Höyük gibi kaya zemin üzerine kurulmuş yamaç yerleşmeleridir.

Obeyd döneminde kültürel birliğe kavuşan Mezopotamya’da, İlk Tunç Çağı III
başında ortaya çıkan Akkad Krallığı ile ilk defa siyasal birlik de sağlanmış olur.

MÖ 18. yüzyılda yazının Anadolu’ya Asur’lu tüccarlar tarafından getirilmesiyle ortaya çıkan yazılı belgeler yardımıyla ve daha sonra Anadolu’nun ilk merkezi devletini oluşturan Hitit Devletinin kayıtları ve ilişkileri sayesinde Anadolu kronolojisini daha gerçekçi bir şekilde karşılaştırmak mümkün olmuştur.

İlk olarak 1870’te ismi arkeoloji dünyasında hep polemik konusu olan Heinrich Schliemann tarafından kazılmaya başlayan Troia (Hisarlık Tepe) bir yerde tabakalanmasının sistematik şekilde belgelenmesinden dolayı Arkeoloji Biliminin ilk sistematik kazısı sayılır.

Troia II tabakasının en son evresi olan IIg büyük bir yangınla son bulmuş ve bu nedele Anadolu Arkeolojisinde “Yanık Kent” olarak da adlandırılır.

Çömlekçi çarkı ile yapılmış kaplar ilk defa Troia II tabakasında depas adı verilen uzun geniş çift kulplu ve tankard adlı kulplu özel içki kaplarıdır.

Tüm Batı ve Orta Anadolu sathında “yerel krallıklardan” oluşan bir siyasal yapılanmanın ortaya çıktığını varsayabiliriz. Özellikle bu döneme ait Troia hazine buluntuları ve Eskiyapar (Çorum), Kültepe 13. Tabaka mezar eserleri, Alacahöyük (Çorum) Kral Mezarları’nda ele geçirilen zengin eserler, bu yerel Anadolu krallıklarının sahip oldukları sermaye birikimini ve gücünü açıkça ortaya koymaktadır.

Güneydoğu Anadolu’da yaklaşık MÖ 2 bin 500 yıllarında toplam yerleşme alanları, kentlerin gelişmesi ile bazı baskın merkezler, köyler ve kasabalar ile çevrilmiş böylece kentlere bağlı bir yerleşme hiyerarşisi çıktığı anlaşılmaktadır. Kargamış, Titriş, Samsat, Lidar gibi yerleşmelerin önemli kentler olduğu anlaşılmaktadır.