ANADOLU ARKEOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 4

Pergamon’un son Kralı III. Attalos (MÖ 138-133) ölürken Krallığını Roma’ya bıraktı.

I. Mithridates Pontus Krallığını kuracak olan kişidir. Kral II. Antiokhos, bir Pers satrabıdır. III. Artakserkses ise Pers kralıdır. III. Aleksandros ise Makedonya kralı Büyük iskender’dir.

MÖ 2. yüzyılda inşa edilen Olba Diocaesareia (Uzuncaburç - Mersin) Zeus Tapınağı Peripteral plan tipinin yanı sıra Anadolu’da Korinth düzeninin dış cephede kullanıldığı ilk yapıdır.

Aizanoi, Euromos Zeus Tapınakları, Roma Dönemi eserleridir. Alabanda ve Labranda eski Karia kentleridir. Alabanda Zeus Tapınağı dorik düzende inşa edilmiştir. MÖ 4. yüzyılda Karia Satrapı Moussollos (MÖ 377-354) Labraunda'yı bir aile kutsal alanı haline getirip, kutsal alanda her yıl 5 gün süren dinsel bayramların kutlanmasını geleneksel hale getirmişler. MÖ 355 yılında yapılan kutlamalar sırasında bir suikastten kıl payı kurtulan Moussollos, kentte büyük bir imar faaliyeti başlatmış, Zeus Tapınağı da dâhil olmak üzere bir dizi anıtsal yapı yaptırmıştır.

Hellenistik çağın en ünlü mimarı Anadolulu Hermogenes’dir. İ.Ö. 2. yüzyılda yaşamış olan Hermogenes, İyon mimarisinde çok önemli bir uygulama olan pseudodipteral tapınak planının yaratıcısıdır. Pseudodipteral, iki sütun ekseni genişliğinde bir sütun çemberi ile çevrelenmiş tapınak planıdır.

Dairesel planlı bir yapı çeşidi olan “Tholos” lar genellikle tapınak olarak kullanılmıştır. Dipteral, çevresi iki sıra sütun dizisiyle çevrili tapınak plan tipidir. Peripteros, çepeçevre tek sıra sütun dizisine sahip, Antik Çağ mimarisinde en çok rastlanan tapınak plan tipidir. Opisthodomos ise bir tapınakta tapınak hazinesinin korunduğu cella'nın arkasındaki mekândır.

Şehirlerin içlerinde, şehirlerin efsanevi kurucuları veya şehirlere büyük hizmetlerde bulunmuş olan kişilerin anıtsal mezarları dikilmiştir.

Stadion ise çeşitli spor karşılaşmalarının yapıldığı geniş bir alandır. Hellenistik Dönem’de yaygınlaşan bir başka yapı tipi Gymnasion’lardır. Bu yapılar antik şehirlerin okullarıdır. III. Aleksandros’un seferlerinden sonra Persler’den bağımsızlığını kazanan şehirlerin kendilerini yönetmeleri için yeni kurumlar ve bunların yapı tiplerine ihtiyaç duyulmuştur. Erken örneklerinden birini Priene’de gördüğümüz Bouleuterion yapıları ilk başta kare planlı ve içerisine oturma sıralarının, dik kenarlar oluşturacak şekilde, “U” şeklinde yerleştirildiği yapılardır. Geç Hellenistik Dönemde bu yapılar akustik de gözetilerek ve konser salonu (Odeion) olarak da kullanılmak üzere, tiyatrolara benzer şekilde oturma sıraları yarım daire planlı yapılmaya başlanmıştır. Miletos Bouleuterion’u bu türün bir örneğidir. Genellikle bu yapıların yanına yaşlılar heyeti de diyebileceğimiz, şehrin önde gelenlerinden oluşan bir kurul için Prytaneion’lar eklenmiştir.

Romalıların MÖ 133 yılında Pergamon Krallığı’nın son kralı III. Attalos öldüğünde, krallığını vasiyet yoluyla Roma devletine bırakmıştır. Böylece Batı Anadolu’da ilk defa toprak elde eden Romalılar burada “Asia Eyaletini” kurmuşlardır.

MÖ 67’de Roma Generali Pompeius Anadolu’ya seferler düzenlemiştir. Bu seferler sonucunda son Bithynia Kralı tarafından Roma’ya bağışlanan topraklarda kurulan “Bithynia Eyaleti”, Karadeniz’de “Pontus Eyaleti”, Çukurova’da “Kilikia Eyaleti” ve daha güneyde “Suriye Eyalet”i kurularak Anadolu ve yakın çevresinin büyük bir kısmı Roma Devleti topraklarına katılmıştır. Aisa Eyaleti, MÖ 133'de Pergamon Krallı III. Attalos'un vasiyeti ile Roma Devletine bıraktığı topraklar üzerinde kurulmuştur.

Roma'nın ilk İmparatoru olan Augustus döneminin en önemli icraatı, iç savaşları sona erdirerek ve komşuları ile mümkün olduğu yerlerde savaş yerine diplomatik çözüm yolunu seçerek Pax Romana yani Roma Barışını meydana getirmiş olmasıdır. Böylelikle Roma imparatorluğu topraklarındaki bütün yerleşimlerde artan güvenle beraber, bir kalkınma hareketi başlamış, bu eğilim MS 3. yüzyıl ortalarına kadar sürmüştür.

İç savaşlara engel olmak için devlet yönetimine en uygun kişinin, akrabalık ilişkileri olmasa da bir önceki imparator tarafından veliaht ilan edilmesi yoluyla belirlenmesi adeti ilk olarak Antoninuslar Döneminde başlamıştır. Flaviuslar hanedanının son üyesi İmparator Domitianus’un öldürülmesinden sonra, Senatör Nerva tahta geçiş ve kendisine veliaht olarak o sıralar Roma İmparatorluğu’nun en güçlü kişilerinden birisi olan General Traianus’u göstermiştir.

İmparatorluk içinde yaşayan herkesin Roma vatandaşı yapılması ve böylece Romalı ve vatandaşlık hakkı olmayan eyaletli arasındaki farkların ortadan kaldırılması MS 193-235 yılları arasında yönetimde olan Severuslar Dönemi içinde gerçekleştirilmiştir. Diğer idari reformlar MS 284-324 yılları arasındaki Tetrarşi Döneminde yapılmıştır.

Coğrafi bakımdan oldukça elverişli bir yerde olan küçük Byzantion (Sarayburnu, İstanbul) kenti yeni imar faaliyetleri ile genişletilerek MS 330’da Constantinopolis adıyla Roma İmparatorluğu’nun ikinci başkenti olarak ilan edilmiştir.

Roma İmparatorluğu'nun idari olarak Doğu ve Batı olarak bölünmesi Tetrarşi Dönemi'nde (MS 284-324) yaşanmıştır.

İmparatorluk döneminde Roma İmparatorlarının bazıları yaşarken, bazıları ise öldükten sonra tanrılaştırılmıştır. Bu kült Tanrıça Roma kültüyle birleştirilmiş ve özellikle eyaletlerde gelişimi teşvik edilmiştir. Tanrıça Roma ve tanrılaştırılmış Roma İmparatoruna tapmak için inşa edilen tapınaklara Sebasteion adı verilmektedir. Ephesus’da (İzmir, Selçuk, Efes) dört ayrı imparator adına Sebasteion’lar Ankyra’daki (Ankara) Augustus Tapınağı, Pergamon akropolünde inşa edilen Traianus Tapınağı ve Ephesos’daki Hadrianus Tapınağı bu amaçla kullanılan yapılar arasında başta gelir.

“Pax Romana” yani Roma barışı Julius-Claudius’lar Dönemi'nde gerçekleştirilmiştir.

Basilikalar mahkeme ve borsa yapıları olarak kullanılmışlardır. Kalabalık insan kitlelerini içerisine alabilen bu yapı tipinin mimari formu Geç Roma Döneminden itibaren ilk Hıristiyan kiliseleri için de model olarak kullanılmıştır.

I. Thedosius döneminde Constantinopolis kentinde bulunan Hipodrom içine anıt dikilitaşlar dikilmiştir. Mısır’dan getirilen dikilitaşın kaidesinde bununla ilgili tasvirler yer alır. Bu dönemde bütün pagan tapınakları kapatılarak kamu kullanımına verilmiş ve bunların büyük kısmı kiliselere dönüştürülmüştür.

Antoninuslar Dönemi'nde iç savaşlara engel olmak için  devlet yönetimine en uygun kişinin akrabalık ilişkileri olmasa da bir önceki imparator tarafından veliaht ilan edilmesi adeti başlamış oldu.

Caracalla (MS 211-217) döneminde kaleme alınan bir emirname ile Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan herkesin Roma vatandaşı yapılmıştır.

Antik kentlerde en yüksek yerlere inşa edilen içinde tapınak, yönetim binaları vs. bulunduğu etrafı surlarla çevrili alana akropol denilir. Aynı zamanda yukarı kent anlamındadır.

Anıtsal yapılarda Romalılar özellikle yüksek yapı formlarını uygulamışlardır. Dolayısıyla Yunan tarzı yekpare taştan yapılar hâlâ yapılmakla beraber, tuğla ve çimento gibi malzemeler daha yoğun kullanılmış, kemer, tonoz ve kubbe gibi mimari formlar yaygınlaşmıştır. Belirtilen diğer yapılar Hellenistik dönem mimarisine aittir.

Anadolu’da Roma İmparatorluk Çağında pek çok heykel atölyesi kurulmuştur. Özellikle Aphrodisias veya Pamphylia heykeltraşlık okulları bunlar arasında sayılabilir.