ANADOLU ARKEOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 5

Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phrygler’in Klasik Phrygia Bölgesi’nden çok daha geniş bir alana yayıldıklarını göstermektedir. Bu alanın sınırları kesin olarak saptanamamakla birlikte Phrygler’in Halys’in (Kızılırmak) doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak en etkili oldukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandırılan bölgedir.

Phryg yerleşilmelerinden ve tümülüslerden ele geçirilen arkeolojik eserler Phrygler’in marangozluk, madencilik, seramik ve dokumacılık endüstrisinde üstün bir düzeye erişmiş olduklarını göstermektedir. Ülkenin kereste bakımından zenginliği, Phryglerde ahşap mimari, doğramacılık ve marangozluğun gelişmesinde etkili olmuştur. Gordion tümülüslerinin altındaki tamamen ahşaptan inşa edilmiş mezar odaları, çivi kullanılmadan, birbirine geçmelerle tutturulmuş, geometrik bezekli oyma ve kakmalarla bezenmiş mobilyalar ve panolar, gelişmiş Phryg marangozluğunun en güzel örneklerini oluşturmaktadır.

Phrygler, başlıca endüstri kollarından olan tunç endüstrisinde Batı Anadolulu öncülerine, Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki çağdaşları Urartu ve Mezopotamya’daki metalurji atölyelerine çok şey borçludurlar. Phryg atölyelerinde, Yakın Doğu saraylarından tanıdığımız kazanlar, omphaloslu phialeler, testiler ve kepçeler gibi doğu atölyelerinden ithal edilen tunç eşyaların yerli üretimlerinin yanı sıra bir Phryg buluşu olan makara kulplu kâseler, geometrik bezemeli, tunç kemerler ve fibulalar da üretilmekteydi.

Gordion gibi alçak ve yassı tepeler üzerine kurulmuş olan Phryg sitadellerinin çevresi bir sur ile çevrelenmiştir. Sitadeli iç kısmında koruma duvarları ile bölümlere ayrılmış alanlarda ve teraslar üzerinde, birbirine paralele olarak inşa edilmiş, megaron planlı yapılar yer almaktadır. Bazı megaronların tabanı Phryg buluşu olan renkli çakıl taşlarıyla ya da boyalı kil çivilerle yapılmış mozaiklerle süslüdür. MÖ 6. yüzyılın ortalarına doğru batıdan gelen etkilerle yapıların dış yüzleri pişmiş toprak kabartma bezekli kaplama levhalar ile süslenmeye başlanmıştır. Phrygler’in ikinci yerleşim tipini sarp kayalıklar üzerine kurulmuş kaleler ve eteklerinde halkın oturduğu yerleşmeler oluşturmaktadır. Kayaların düzeltilmesi ve takviye edilmesiyle doğal bir savunma sisteminin oluşturulduğu kalelerde, Phryg dönemine ait yapılar hakkında fazla bir bilgi yoktur. Ancak kayalara oyulmuş merdivenli gizli geçitler, büyük su sarnıçları, kaya mezarları, bir Phryg Kalesinin karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır.

Doğanın hakimi olan Matar’ı yüksek dağlarda ve yalçın kayalarda yaşadığına inanılmaktaydı ve bu inanç doğrultusunda tanrıçanın ritüel törenleri de vahşi doğada, ormanlık ve kayalık alanlardaki açık hava tapınaklarında gerçekleştirilmekteydi.

Tunç Çağı’nı izleyen Demir Çağında, değişen teknolojilerin sağladığı yeni olanaklar, Anadolu’da, özelliklerde dış etkenlerle, üretim ve ticaret hızlı bir dönüşüm süreci içine girmiştir.

Tunç Çağı’nı izleyen Demir Çağında, değişen teknolojilerin sağladığı yeni olanaklar, Anadolu’da, özelliklerde dış etkenlerle, üretim ve ticaret hızlı bir dönüşüm süreci içine girmiştir. MÖ 1200-1000 yılları arasında demirden yapılan silah ve araç-gereç üretimi Anadolu’da, özelliklerde kırsal alanda hızla yayıldı ve nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan göçebe toplumların gündelik yaşamlarında, özellikle savaş, tarım ve inşaat alanlarında önemli değişimlere yol açtı. Bu süreç temel olarak iki evrede ortaya çıktı. İlk evrede, demirden silah ve araç gereç yapmayı öğrenen göçebe topluluklar köyler ve kaleler kurarak yerleşik düzene geçtiler. İkinci evrede ise bu dağınık topluluklar güçlü bir önderin yönetiminde birleşerek orta büyüklükte krallıklar kurdular.

Demir Çağı’nda (MÖ 1200-750/700) Anadolu yarımadası çeşitli topluluklara ait büyüklü küçüklü beyliklerin yönetiminde idi. Güney Anadolu’da ve kısmen Suriye’de olmak üzere Geç Hititler, Doğu Anadolu’da Hurrilerin devamı olan Urartular, Orta Anadolu’da Phrygler, Batı Anadolu’da Lidyalılar, Güneybatı Anadolu’da Lyikyalılar ve Ege’de İonlar üstün değerde uygarlıklar kurmuşlardır. Bu topluluklar Mısırlılar, Fenikeliler ve Babillilerle birlikte Hellen uygarlığı üzerinde büyük ölçüde etki yaparak, bugünkü dünya kültürünün oluşmasında önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Geç Hitit Beylikleri tarafından Asurluların sürekli saldırıları ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan M.Ö. 700 yıllarına kadar devam ettirilmiştir. Kargamış, Zincirli, Malatya-Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dönemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır.

Ortostad, kerpiç yapı tekniğimde su basman seviyesi üzerine yerleştirilen büyük taş bloklardır. Kerpiç duvarların temelinin sağlam olmasını sağladıkları gibi, aynı zamanda üzerine kabartma resimler yapılarak süsleme unsuru olarak da kullanılmışlardır.

Hititlerde Arinna’nın güneş tanrıçası, geç Hititlerde Kubaba olarak da geçmiştir. Kybele de büyük olasılıkla aynı inancın devamıdır. Bu tanrıça isimleri tabletlerde farklı isimlerde geçseler de aynı özelliklere sahiplerdir. Özellikle Hurri etkisiyle, Teşup un panteona girmesiyle beraber Teşup’un karısı tanrıça Hepat’da önemli bir yer tutmaya başlamış, Hatta Arinna’nın güneş tanrıçası ile eş bir konuma gelmiştir.

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür. Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine oyulmuş olan 4.20 m boyundaki büyük kabartma, Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir. Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, MÖ 742-727 yılları arasında, Kral Varpalavas tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir.

Geç Hitit heykelciliğinde mimariye bağlı olmayan anıtsal örnekler de bulunmaktadır. Oransız vücut ölçüleri ile dikkati çeken bu heykellerden Malatya ve Zincirli Kral Heykelleri en tanınmış olanlarıdır.

Urartu devletinin resmi dili Urartuca idi. Bu dil sabit köklere ek ilavesiyle oluşan bitişken diller grubundandır. Bu haliyle ne Asur, Babil gibi Sami dillerine ne de Hitit dili gibi Hint Avrupa dillerine benzemektedir. Tek benzerliği, Ön Asya’nın farklı bir dil ailesine mensup olan Hurrice’dir. Dil bilimciler her iki dilin ortak bir atadan çıkıp ayrı ayrı geliştiğinin ortaya koymuştur.

Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde Anadolu’ya göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur. Orta Anadolu’da MÖ 9. yüzyıl’dan itibaren siyasi bir güç olarak çok renkli büyük bir uygarlık kurmuşlardır.

MÖ 1200’lerden başlayarak Anadolu’ya gelen Avrupalı kavimler uzun yıllar boyunca göçebe olarak bir yerden diğerine gittiklerinden yoğun bir kalıntı bırakamamışlardır. Söz konusu kavimler içinde yerleşik düzene geçerek ilk devleti kuranlar Phrygler olmuştur.

Hititlerde Arinna’nın güneş tanrıçası, geç Hititlerde Kubaba olarak da geçmiştir. Kybele de aynı inancın devamı olarak kabul edilir. Bu tanrıça isimleri tabletlerde farklı isimlerde geçseler de aynı özelliklere sahiplerdir.

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür. Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine oyulmuş olan 4.20 m boyundaki büyük kabartma, Aramlaşmış Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir. Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, MÖ 742-727 yılları arasında, Kral Varpalavas tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir.

Uraratularda ulusal Tanrı Haldi’nin eşi ve tüm tanrıçaların başı Arubani’dir.  Altın, gümüş ve tunçtan yapılmış madalyon ve pektoraller üzerindeki ilginç resim sahnelerinde, Tanrıça Arubani, aslan üzerinde ayakta duran Tanrı Haldi’ye oğlak sunarken gösterilmiştir. Benzer sahnelerde de, elinde başak demeti tutarken betimlenmiştir. Ana Tanrıça Arubani, gerek hayvanların, gerekse bitki ve tarım ürünlerinin verimliliğini arttırmak için elinde veya yanında bu tür sembol ve hayvanlarla birlikte betimlenmiştir.

Urartu Krallığı’nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye’den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.