ANADOLU ARKEOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 16

Kalkolitik Çağ’ın başlangıç aşamasını temsil eden Halaf kültürü, Saçkagözü, Amik Ovası, Mersin Yumuktepe, Gaziantep yakınlarında Turlu ile Diyarbakır’ın kuzeyinde Giriki Haciyan kazılarıyla tanınır. Ancak, son yıllarda Malatya yakınlarında Değirmentepe, Elazığ Tülintepe, Birecik Fıstıklı Höyük, Kazane, Cavi tarlası (Urfa) Maraş yakınlarında özellikle büyük bir merkez olduğu anlaşılan Domuztepe, Adıyaman Samsat başta olmak üzere özellikle Güneydoğu Anadolu’da çok sayıda kazı yerinde bu kültürün yayılımı anlaşılmıştır. Doğru cevap C'dir.

İç ve Batı Anadolu’da Orta Kalkolitik Dönemde kültürdeki değişim buluntu topluluklarında da kendini gösterir. Çakmaktaşı ya da obsidyen ok ve mızrak uçları ortadan kalkar, bunun yerini kilden yapılan sapan taneleri alır, kap formları değişir (özellikle süt ürünlerinin işlendiğini düşündüren delikli kaplar ortaya çıkar). Daha doğalcı anlayışı sergileyen Neolitik Dönem figürün geleneğinin yerini daha şematik, cinsel organları vurgulanmış heykelcikler alır ve benzer şematik figürin geleneği Eski Tunç Çağı’nda da fazla değişmeden sürer. Doğru cevap A'dır.

İlk Tunç Çağı I ve II’ye denk gelen dönemde kent devletlerinden oluşan siyasal bir yapılanma söz konusudur. Anıtsal saraylar ve tapınaklar inşa edilir; özellikle dönemin sonlarına ait yazılı belgeler bize bu konuda önemli bilgiler vermektedir. Doğru cevap E'dir.

MÖ 3. bin boyunca bölgelere göre değişen 1200-1300 yıl süren eski Tunç Çağı, genelde Roma rakamları ile yazılan üç alt evreye ayrılmıştır.

İlk Tunç Çağı’nda, Mezopotamya’da bu gelişmeler olurken, Doğu Anadolu’ya, güney Kafkaslar’dan yayıldığı tahmin edilen Karaz kültürü egemen olur. Bu kültürün MÖ. III. bin boyunca güneyde Güneydoğu Toroslara kadar Mezopotamya kültür bölgesi ile ve batıda ise Kahramanmaraş ve Sivas arasındaki dağlık bölge ile Orta Anadolu'nun doğusunu etkileyerek sürmüştür.

Doğu Anadolu Bölgesi’nin ilk Tunç Çağı başlangıcı için M.Ö. 3.000 tarihi verilmektedir.
Bitiş tarihi için de M.Ö. 2.000-1.900 yılları kabul edilmektedir. Eski Tunç Çağı Doğu Anadolu’da üç alt evrede incelenir: Eski Tunç Çağı I (MÖ 3000-2700), Erken Tunç Çağı II (MÖ 2700-2400), Eski Tunç Çağı III (MÖ 2400-2000/1900).

Orta Anadolu’daki Alacahöyük’te bulunan ve M.Ö. 2300 yılına tarihlenen demir kamanın yapımının bir rastlantı sonucu olmadığı ve bu parçanın demirden yapılmış en eski alet olduğu kabul edilmektedir.

Doğu Akdeniz’de yer alan verimli Çukurova’nın en iyi tabakalanma veren yerleşme Tarsus Gözlükule yerleşmesidir. Özellikle İlk Tunç Çağı içinde Akdeniz’e çok yakın konumda olasılıkla bir liman kenti de olan Gözlükule verimli Çukurova’nın, Toros Dağları madenlerinin Akdeniz ve Ege dünyasına çıkış noktası olarak gözükmektedir. Özellikle İTÇ I-III tabaka bulguları, Anadolu tipi malzeme ile Suriye ve Yakındoğu arasındaki ilişkileri somut biçimde belgelemiştir.

Anadolu’daki buluntuların yakın benzerleri Kafkasya’da da bulunmuştur. Bu açıdan Alacahöyük mezar buluntularının benzerleri Anadolu’nun Kuzeyinde, Horoztepe, Göller Oymaağaç Mezarlıkları, Kayapınar, Mahmatlar yerleşmelerinde saptanmıştır.

Kalkolitik Dönem (MÖ 5500-3000): Önce Halaf ve Obeyd kültürleri ile başlayan ve kentsel gelişmenin ortaya çıktığı Uruk’la devam eder. Taş aletler eski önemini giderek kaybeder; bunun yerine, madencilik ve buna bağlı olarak bölgeler arası ticaret önem kazanır. Şehirciliğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o zamanki köylerde birikmeye başlayan “artı ürün” olduğu kabul edilmektedir. Kalkolitik Çağ kronolojik olarak Anadolu’da ilk, Orta ve Son Kalkolitik olarak üç aşamada ele alınmaktadır.

Özellikle Orta Anadolu ve Göller Bölgesindeki yoğun araştırmalardan dolayı daha fazla bilinen Erken Kalkolitik Dönem yerleşmeleri seramikli Neolitik dönemde artık tamamı ile tarıma dayanan ve hayvan evcillefltirmesini bitirmiş yerleflme biçimlerinin büyüyerek geliştiği gözlemlenmektedir

Orta dönemde Anadolu’daki yerleşmeler, genel olarak süreklilik göstermez ve sık sık yer değiştirirler. Neolitik Döneminden itibaren iskan gören alüvyonlu ovalardaki yerleşimlerin birçoğu terk edilir ya da yer değiştirir. Çakmaktaşı ya da obsidyen ok ve mızrak uçları ortadan kalkar, bunun yerini kilden yapılan sapan taneleri alır, kap formları değişir.

Erken Kalkolitik’te Neolitik gelenek kesintisiz, gelişerek devam eder. Ancak, Orta Kalkolitik ise Neolitik’ten Son Kalkolitik döneme geçişi simgeler.

İlk tunç Çağı geçiş evresiz olarak adlandırabileceğimiz; Doğu Anadolu’da ise Mezopotamya’da Uruk Dönemi’nin sonlarına denk gelen ve ilk Tunç Çağı kültür özelliklerinin şekillenmesinde belirleyici olan bir kültürel değişimle zaman zaman paralel bir süreç başlar. Özellikle, 3. binde 4. bin den itibaren büyük bir ivmeyle devam eden kentleşme olgusu yazının da ortaya çıkmasıyla kültürel gelişme Mezopotamya’da, İlk Tunç Çağı I ve II’ye denk gelen Er-Hane- danlar döneminde, güneyde Sümer, orta kesimde Akkad etnik/politik bölgeleri oluşur.

Anadolu’daki kentleşme modelinin Mezopotamya örneğine göre kırsal görünümlü olmasının yanı sıra kendine özgü dinamikleri sahiptir. Bunun başlıca nedenleri, özellikle Holosen sonrası büyük bir kısmının ormanlarla ve dağlar ve dağlar arası ovalarla kaplı olmasıdır. Özellikle Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Do¤u Anadolu ve hatta Orta Anadolu topluluklarının geçimlik sistemlerinin avcılık ve hayvancılığa dayanması, tarımın belli bir süre ikinci planda kalmasıdır. Tarım çoğunlukla Anadolu’nun özellikle iklim koşullarına duyarlı kuru tarıma dayanmaktadır. Mezopotamya’da iktisadi gelişmenin itici gücü olan sulu tarımdaki artan tarımsal ürün kapasitesi ve buna bağlı gelişen toplumsal yapı, nüfus artışının tersine Anadolu’da yerleşimler ve nüfus düzenli şekilde büyüyememiştir.

Beycesultan, Eskişehir bölgesindeki Frigya kültür bölgesi ve İznik bu dönemdeki kültür bölgelerine örnektir.

Megaron: Genel planı ile ince uzun dikdörtgen biçimde bir yapıdır. Bu yapının uzun duvarları biraz daha uzatılarak kapının olduğu giriş kısmında küçük bir sundurma meydana getirir. Yapıların ortasında, günlük kullanımdan çok başka bir işlevi olduğu anlaşılan büyük ocaklar, bu yapıların bazılarının hem idari hem de dinsel işlevi olduğunu bize anlatmaktadır.

Eski Tunç II döneminde Orta ve Batı anadoluda;

-Orta Anadolu’nun güneyi ve Batı Anadolu’nun iç kesimleri ile Mezopotamya bağlantılı ticaret gelişmeye başlar.

-Özellikle ana ulaşım yolları üzerinde yerel Anadolulu beylerin yönettiği merkezler, ticaret sayesinde giderek zenginleşir.

-Yöneticilerin oturduğu ve yerleşmenin daha yüksek bir yerinde bulunan ve barındırdığı zenginliği koruma kaygısıyla da surlarla çevrili, korunaklı kaleler ile halkın oturduğu seçkin yönetici ortaya çıkmış olur.

ITÇ I evresinde Malatya Elazığ ovalarında, Pulur Sakyol, Tepecik, Norfluntepe, Korucutepe, Tülintepe, Arslantepe, Pirot Höyük (Malatya) gibi yerleşme yerlerinde köy ve kentlerin kurulduğu saptanmaktadır. İçlerinde yerleflimi özellikle en iyi arafştırılmış olanlardan biri Pulur/Sakyol (Elazığ) dikkat çekicidir. Burada ortadaki avlunun çevresine ışınsal olarak dizilmiş ve çember bir dış set meydana getiren dörtgen trapez biçimli mekânlar, iç Batı Anadolu da Demircihöyük ve Küllüoba da (Eskişehir) rastlanan “Anadolu Tipi Yerleşme” düzeninin Doğu Anadolu’ya kadar uzandığını göstermektedir.

Taş aletler eski önemini giderek kaybeder; bunun yerine, madencilik ve özellikle buna bağlı olarak bölgeler arası ticaret giderek daha da önem kazanır; bakırın yanında altın ve gümüş gibi değerli madenler de ilk defa işlenmeye başlanır. Şehirciliğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o zamanki köylerde birikmeye başlayan “artı ürün” olduğu, artık tüm bilim adamlarınca kabul edilmektedir. Artı ürün, tarımla uğraşması gerekmeyen tüccarlık, zanaatkârlık, askerlik gibi çeşitli iş kollarının doğmasına, bu şekilde toplumlarda iş bölümünün giderek daha da yaygınlaşmasına ve daha da önemlisi, bunların tümünü denetleyecek bir yönetici sınıfının ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Halaf yerleşmelerinde karşımıza çıkan ilginç bir olgu da “tholos” olarak adlandırılan ana mekanı daire, giriş kısmı dörtgen koridor planlı yapıların varlığıdır.  Olasılıkla bu yuvarlak yapıların üst yapılarının, günümüzde (Urfa) Harran evlerinde olduğu gibi kubbeyle örtüldüğü düşünülür. Bu yapılar Kuzey Suriye’den Toroslara kadar her Halaf yerleşmesinde rastlanmıştır.

Kalkolitik Çağ’ın ortalarında Obeyd (Ubaid) adı verilen dönemin mimarisin en geniş olarak Tülintepe ve Değimentepe kazılarıyla tanımaktayız. Her iki yerleşmede de Güney Mezopotamya mimarisinin özelliği olan üçlü bölümleme (tripartite) ve geniş avluların etrafında yer alan dikdörtgen odalı geniş uzun konut yapıları söz konusudur. Dönemin orta kalkolitik dönemde mimarisini en geniş olarak Tülintepe ve Değimentepe kazılarıyla tanımaktayız. Her iki yerleşmede de Güney Mezopotamya mimarisinin özelliği olan üçlü bölümleme (tripartite) ve geniş avluların etrafında yer alan dikdörtgen odalı geniş uzun konut yapıları söz konusudur.