ANADOLU ARKEOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 11

Anadolu yarım adasında yaşayan halklar bu dönemde Mezopotamya ile güçlü ticari ilişkiler kurmuşlardır. Mezopotamya halklarından olan Asurlular ile yapılan ticari ilişkiler ve bunun sonucu olarak yapılan anlaşmalar kil tabletler üzerine işlenerek yazının Anadolu’ya geçmesine olanak sağlamıştır.

Ticaret kolonileriyle birlikte yazı, anlaşmalardan ticarete, evlenme belgelerinden evlat edinmeye kadar her alanda kullanılmaya başlanmıştır. Kaneş, Hattuşa, Alişar ve Karahöyük gibi yerleşmelerde yapılan kazılarda binlerce tabletten oluşan arşivlere rastlanmıştır. Asur çivi yazısıyla yazılmış bu tabletler pişmiş kilden yapılmışlardır.

Özellikle dönemin kültürel, siyasi ve ticari yapısını öğrendiğimiz çivi yazılı kil tabletlerin büyük bir çoğunluğu, Kayseri’nin 20 km doğusundaki Kültepe Höyüğü’nün aşağı şehrinde yer alan Karum’da yapılan kazılarda ele geçmiştir.

Erkek güneş tanrısıyla özdeşleştirmesine rağmen kral, sadece ölümünden sonra kutsallaşıyor ve o zaman güneş tanrısının kıyafetini giymiş bir biçimde resmediliyordu. Hitit kralları, kendilerini Mısır’da dâhil olmak üzere, Yakın Doğu’nun önemli güçlerinin hükümdarlarıyla bir tutmuşlardır.

Hitit devlet sisteminde kral bütün Hatti topraklarının gerçek sahibiydi ve bu anlayış bin yıldan daha uzun bir süre devam etmiştir. Herhangi bir bölge ve bu bölge halkının kaderi hakkında karar vermeye kanunen yetkiliydi. Aynı zamanda kral, başkomutanlık, baş yargıçlık ve başrahiplik görevlerini yapıyordu. Eyaletteki prensler ise, devletin temsilcisi sıfatıyla hem askeri hem de mülki işlere bakıyor, vergileri topluyor ve dinî törenlere başkanlık ediyordu.

Toprak yığmasının altından, birbiri üstüne bindirilerek sivri bir kemer biçimine sahip, potern adı verilen, 80 m uzunluğundaki bir tünel aracılığı ile düşmana ansızın baskınlar düzenlenilmesi sağlanmıştır. Surun iç ve dış duvarlarında bulunan kuleler ile de savunma kolaylaştırılmıştır. 

Potern, Boğazköy’de sfenksli kapının altında yer alan 80 m uzunluğunda düşmana karşı baskın, çıkartma yapmak için kullanılan bir tüneldir. Çok iri taşlardan, bindirme yöntemi ile inşa edilmiş ve Hititlerden önceki dönemlerde Anadolu’da bu tür mimariye rastlanılmamıştır.

Hititlerin dinsel metinlerinde kesin olarak saptanabilen en erken unsurlar Hatti etkisi altındadır. Yer altı tanrıçası da olan “Arinna’nın Güneş Tanrıçası”, daha çok su tanrısı olan hava tanrısı “Taru”, yine güneş tanrısı “Estan”, savaş tanrısı “Wurunkatte”, taht tanrıçası “Halmasuit”, hattuşa dâhisi “İnara”, kaybolan tanrı “Telepinu” ve birçok tanrı ve tanrıça Hatti kökenlidir. Bu tanrılar Hitit öncesi yerel panteondan varlıklarını sürdürenlerdir. Bu durumda D şıkkı doğru değildir.

Hitit inancına göre, tanrılar aynı insanlar gibi yaşıyor, yiyip içiyor, birbirleri ile evlenip çocuk sahibi oluyorlardı. Hititlerin tanrıları kendileri gibi görmelerine en güzel örnek Yazılıkaya Açık Hava Tapınağında karşımıza çıkmaktadır. Bu kutsal alanın kaya yüzeylerine yapılmış olan sahnelerde yer alan tanrılardan; erkek tanrıların çoğu ucu sivri, konik biçimde ve boynuzlarla donatılmış bir külah giydiği görülür. Külahlarda yer alan boynuz sayısının çokluğu tanrının rütbesinin yüksekliğini gösterir. Üzerlerinde beli kemerli kısa etek ve ayaklarında uçları yukarı doğru kıvrık ayakkabılar vardır. Tanrıçalar ise, başlarında şehir surunu andıran silindirik başlık ve üzerlerinde yerlere kadar uzanan kemerli ve pilili etek, bluz ve pelerin ile betimlenmişlerdir. Tanrıları, beraberlerindeki kutsal hayvanları, atribüleri ve hiyeroglif yazıtlar aracılığıyla tanıyabilmekteyiz.

Hitit mimarlığının en belirgin özelliği karşıtsız yani asimetrik oluşudur; dinsel ve sivil binalarda olduğu gibi kent plancılığında da bu davranış egemendir. Başka bir deyimle yapılar herhangi bir geometrik ilkeye, sözgelimi sıralanmaya, hizalanmaya bağlı olmayıp Hellen yapı sanatı ile İngiliz ve Türk bahçelerinde gördüğümüz türde, doğal bir oluşum içindedir.

Büyük Tapınağın avludaki ana yapısının karşılıklı (simetrik) düzenli giriş kapısı ve Büyükkale’nin E Yapısı birer “Bit Hilani” olup bu tip uygulamalar Hurri kökenlidir. 

Kubbeli fırının yaygınlaşması Troia IV evresi yapı katında geçerlidir.

Anadolu’da alt bölümleri kyklop (dev) denilen iri biçimli taşlardan oluşan anıtsal mimarlık eserleri, öncü olarak Hititlilerin Eski Krallık Dönemi’nde başlamıştır.

Kentin savunması sadece çepeçevre uzanan bu surlara bırakılmamıştır. Kentin iç alanı da bir kent suru ile kuzeyde aşağı kent, güneyde ise yukarı kent olarak ikiye ayrılmıştır. Kral sarayı ve diğer yönetim binalarının üzerinde bulunduğu Büyükkale’den kuzeybatıya doğru, Kızlarkayası’nın eteğinden geçerek uzanan ve yine bir toprak yığması üzerine inşa edilmiş bu sur da potern adı verilen 5 adet tünel aracılığı ile aşağı ve yukarı kentleri birbirine bağlamaktadır. Ayrıca güney kesimde, yani yukarı kentlerdeki doğal engebeler olan kayalıklar da (Yenicekale, Sarıkale gibi) bağımsız birer kale hâline sokularak, surların düşman kuvvetleri tarafından aşılması hâlinde, bunlardan da güçlü bir savunma noktası olarak yararlanılması düşünülmüştür.

Büyükkale'deki içe dönüklük, Mezopotamya saraylarından farklıydı. Oradaki merkezi avlular etrafına sıralanmış mekânlar yerine, burada bağımsız ve genellikle birden çok katı olan binalar yer almaktaydı.

Hattuşa surları üzerinde altı kapı görülebilmektedir. Bunlardan başka kentin en kuzeyinde 2 kapı yeri daha tahmin edilebilmektedir. Kapıların savunma sistemi içinde önemli bir yeri vardı. Kapılar, sadece kente giriş çıkışı sağlayan duvar kesintileri olarak kabul edilmemelidir; buraları, aynı zamanda sur sistemi içindeki en zayıf noktalardır.

Hattuşa’da 1986 yılında bulunan ilk madeni tabletin üzerinde “Hitit Kralı ile Tarhuntaşşa Kralı arasındaki bir antlaşmanın” metni vardır.

Homeros’un İlyada adını taşıyan destanına konu olan mekân Troia’dır. İlyada destanında anlatılan konu Troia savaşı olmakla beraber, dokuz yıllık savaşın 51 günü ve bunun da ayrıntılı olarak bir haftası işlenmiştir. Troia savaşı, Troialılar ve Akhalar arasında, daha açık anlatımıyla Troialılar ve taraftarları ile Akhalılar arasında geçen bir savaştır.

M.Ö 2000 yıllarında Tunç Çağının orta dönemine girilir. Orta Tunç Çağının en belirgin özelliği Mezopotamya ile başlayan çok sıkı ve iyi örgütlü ticaret ilişkileri ve bunun sonucunda yazının Anadolu’ya girişidir.

Asurlular ticaret ağını sağlamlaştırmak amacı ile Anadolu’nun çeşitli yerlerinde karum adı verilen ticaret merkezleri kurmuşlardı. Karumların merkezi ve en büyüğü Kültepe’deki Kaneş Karumu’dur.

Anadolu’da, Eski Hitit Devletinin bir güç olarak sahne almaya hazırlandığı dönemlerde, küçük beylikler halinde yaşayan ve farklı dilleri konuşan birçok halk yaşamaktaydı. Bu beyliklerden en önemlileri; Hattiler, Luviler, Palalar, Huriler olarak sıralanabilir.

Hititlerin başkenti olan Hattuşaş (Boğazköy), Çorum iline bağlı Boğazkale ilçesinde yer almaktadır. Başkenti adı Hattiler tarafından verilen “hattuş”tan türetilmiştir.

Eski Hitit krallığı olarak anılan ve Telepinu’yla sona eren dönemin kazanımları geçici olmuştur. Ancak krallarının politikaları, daha sonraki büyük Hitit İmparatorluğu hükümdarlarının ana hatlarıyla izleyeceği bir model oluşturmuştur. İmparatorluk dönemi, MÖ 1450-1180 arasını kapsamaktadır. Yeni Hitit Devleti olarak anılan bu dönemle birlikte, Tunç Çağları sona ermiştir.

Potern, Boğazköy’de sfenksli kapının altında yer alan 80 m uzunluğunda düşmana karşı baskın, çıkartma yapmak için kullanılan bir tüneldir. Çok iri taşlardan, bindirme yöntemi ile inşa edilmiş ve Hititlerden önceki dönemlerde Anadolu’da bu tür mimariye rastlanılmamıştır.

Günümüz araştırmacıları tarafından M.Ö.  8. veya 9. yüzyıllarda yaşadığı ifade edilen Homeros, Batı Anadolu’da büyük ihtimalle Smyrna’da (İzmir) doğmuştur. Batı Edebiyatı’nın ilk büyük eserleri sayılan İlyada ve Odysseia Destanları’nın derleyicisidir. Hayatıyla ilgili bir rivayet ise kör olduğudur. Fakat destanlarındaki betimlemelerin canlılığından, destanlarını yazdığında kör bile olsa bir zamanlar gözlerinin gördüğü anlaşılmaktadır.

Homeros’un İlyada adını taşıyan destanına konu olan mekân Troia’dır. İlyada destanında anlatılan konu Troia savaşı olmakla beraber, dokuz yıllık savaşın 51 günü ve bununda ayrıntılı olarak bir haftası işlenmiştir. Troia savaşı, Troialılar ve Akhalar arasında, daha açık anlatımıyla Troialılar ve taraftarları ile Akhalılar arasında geçen bir savaştır.

Hititlerin dinsel metinlerinde kesin olarak saptanabilen en erken unsurlar Hatti etkisi altındadır. Yer altı tanrıçası da olan “Arinna’nın Güneş Tanrıçası”, daha çok su tanrısı olan hava tanrısı “Taru”, yine güneş tanrısı “Estan”, savaş tanrısı “Wurunkatte”, taht tanrıçası “Halmasuit”, hattuşa dâhisi “İnara”, kaybolan tanrı “Telepinu” ve birçok tanrı ve tanrıça Hatti kökenlidir. Bu tanrılar Hitit öncesi yerel panteondan varlıklarını sürdürenlerdir. Panteon, tanrılar topluluğuna verilen addır.

Hitit sivil mimarlığı değişmez ve katı planlara sahip değildi. Evler genellikle bağımsızdı ve yer darlığından sıkışık bir düzende yapılmaları gerektiğinde bile evlerin dış duvarları ayrı yapılmaktaydı. Evlerde bir avlu bulunması isteniyorsa bu genellikle evlerin dışında bulunuyordu. Evlerin iç bölümlerinde de kesin bir plana bağlı kalınmamıştı. Evlerin büyüklüğü gibi, iç mekânların da sayısı ve boyutları gereksinmeye göre değişiyordu. Evin odaları dar gelmeye başladığında ve yeterli arsa da varsa ek yapılarla binaların kullanım kapasitesi artırılabiliyordu. Evlerin çoğunluğu tek katlıydı. Ancak arazinin eğiminden yararlanılarak iki katlı evlerin de var olabileceği kabul edilmelidir. Evlerdeki yapı malzemesi temelde taş, duvarlarda ise kerpiçti. Damlar düz ve toprakla kaplıydı.