AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Erken İslâm Döneminde cami, ilk uygulaması Peygamber’in evinde görüldüğü gibi, yalnızca dinsel etkinliklerin merkezi değildi; aynı zamanda kültürel, toplumsal, siyasal ve belirli bir düzeye kadar da ekonomik etkinlikleri kapsayacak biçimde tüm toplum hayatının merkezi konumundaydı. Bu süreçte, daha sonraları medrese, han kervansaray, vb. ayrı yapılara dönüşecek farklı işlevler tek yapı bünyesinde karşılanıyordu.

Bir günlük yolculuğa denk düşen yaklaşık 30 - 40 kilometrelik aralıklarla önemli ticaret yolları üzerindeki düzenli konaklama yerleri, özellikle de devletin ileri gelenlerinin ve zenginlerin vakıf olarak yaptırdığı çoğunlukla han ya da ribat olarak adlandırılan kervansaraylar yer alırdı. Bu yapılar, kervanlara yeterli ve gerekli hizmeti verebilmek için genellikle farklı işlevlerin tek yapıda toplandığı örneklerdi. Anadolu Selçuklu kervansarayları ya da Osmanlı menzil hanlarında da görüldüğü gibi, asıl amaçları ticaret ve konaklama olan bu yapılar, askeri nitelikleriyle de dikkati çekerlerdi. Özellikle sefer zamanlarında, sultan ve maiyeti ile askerlerin konaklayabilmesine uygun biçimde yapılmışlardı. Anadolu’da en erken tarihli anıtsal örnekleri, Selçuklu döneminde görülmektedir.

İslâm kentlerinin ekonomik merkezi sayılan çarşı ise, genellikle kentin en önemli camisi çevresinde konumlanırdı. Burada yerel üretim ve ithal malları satan dükkânların ye aldığı üstü kapalı sokaklar bulunurdu. Müşterilerin alışverişlerini kolaylaştırmak için dükkânlar lonca düzenine uygun olarak mal türüne göre kümelenirdi. Ayrıca, çarşı denetçilerine(muhtesip), her türlü hilekârlığı önlemelerini sağlayacak yetkiler verilirdi. Çarşı alanlarında, gezgin tacirlerin mallarını depolayıp saklayabildikleri yapı toplulukları bulunurdu. Han ve funduk gibi adlarla anılan bu iç avlulu yapıların içinde konaklama mekânları, dükkânlar, ambarlar ve ahırlara yer verilmişti.

Emeviler döneminde 691’de Kudüs’te ilk anıtsal İslâm yapısı olan Kubbetü’s-Sahra inşa edildi. Sekizgen planlı ve büyük bir kubbeyle örtülü yapı mimari özellikleriyle, her ikisi de Kudüs’te bulunan Hz.İsa için yapılmış Kenisetü’l-Kıyamet (Kutsal Mezar) ve Kubbetü’s-Suud (Göğe Yükseliş) kiliseleri gibi Bizans dönemine ait anıtsal yapılardan etkilendi.

Emevîlerin ana merkezler dışındaki en önemli yapım etkinlikleri çöl kasırları da denilen, Suriye ve Ürdün bozkırlarındaki saraylarıdır. Kale görünümlü saraylarda genellikle divanhanenin (taht salonu) yanı sıra küçük bir cami ve hamam da yer almaktaydı. Yapıların içleri mozaiklerle, fresklerle, alçı oymalarla, mermer kaplamalarla, hatta bazı yapılarda heykellerle süslendi. Sözgelimi, Ürdün’deki Kuseyr Amra (8. yüzyıl başları), Eriha (Jericho) yakınlarındaki Hırbetü’l-Mefcer (740’lar) ve Suriye’deki Kasrü’l Hayrü’l Garbi’de (727) müzisyenlerin, dansçıların ve hediye sunan kadınların yanı sıra çıplak ya da yarı çıplak kadın figürleri de karşımıza çıkar. Ancak; Kubbetü’s Sahra ve Şam Emeviye Camisi gibi dinsel yapılarda figürlü bezemeye yer verilmemiştir. Bunun en önemli nedeni, İslâm kültüründe figürlü dinsel ikonografinin benimsenmemiş olması, yerine hem çevre halkına hem de fethedilen yörelere üstünlüklerinin simgesi olarak da görülebilecek sultanî ikonografinin ön plana çıkmasıdır.

Endülüs Emevîleri'nde ise, özellikle 10-11. yüzyıllarda figürlü bezemeler zengin örnekleriyle daha çok fildişi türünde el sanatı ürünlerinde karşımıza çıkar.

İslâmiyet öncesi Doğu kültürleri ile Antik Çağın bilim ve felsefesinin Avrupa’ya aktarılmasında Abbasîler, özellikle de başkentleri Bağdat çok önemli bir rol oynamıştır. Halifelerin yanı sıra devletin ileri gelenlerinin ve üst düzey yöneticilerin sarayları önemli sanat ve bilim merkezleri haline gelmiştir.

Fatımî halifeliği, İfrikiye’de bulunan Rakkada şehrinde güçlü bir şekilde ortaya çıktı ve 910’da Aglebî hanedanlığını ele geçirdi. İlk Fatımî başkenti, 914’te Ubeydullâh el-Mehdî’nin (909 - 934) kurduğu Mehdiye oldu. Kentin değişik kurgusu bölgedeki diğer kentlere örnek oldu. Emevi ve Abbasi kentlerinden farklı olarak artık kent merkezinde cami değil, halifenin sarayı yer alıyor ve ana cami surların yakınında bulunuyordu.

Halep Kalesi, kemeri ejder kabartmalarıyla süslü Yılanlı Kapı olarak tanınan kapısıyla dikkati çeker.

Beylikler bulundukları coğrafi bölgeye göre çevrelerindeki diğer devletlerle ilişki içindedirler. Karamanoğlu ve Dulkadiroğlulları Memluklarla ilişkidedirler. Memluk sanatının etkileri özellikle Karamanoğlu yapılarında görülür.

Akdeniz’i bir iç deniz olarak değil, göreceli sınırları ve geniş etkileşim alanı olan bir bölge olarak görmek doğru olacaktır. Fiziksel sınırları içine doğuda Suriye, Lübnan, Filistin ve İsrail; güneyde Mısır, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas gibi Kuzey Afrika ülkeleri; kuzeybatıda Portekiz ve İspanya ile kuzeyde Sicilya ile birlikte İtalya gibi Avrupa ülkeleri ile doğu ve batı arasında köprü görevi gören Türkiye’ye kadar 14 ülke ile komşuları girmektedir.

İslâm Ülkelerinde Sanat adlı yapıtında Suut Kemal Yetkin, “Hilâlin bir ucunun batı Çin’e (714), öbür ucunun da Fransa’da Poitiers’ye (732) dayandığını” belirtir.

Hz. Muhammed’in Medine’deki avlulu evi de Müslümanların ilk toplanma ve ibadet yeri oldu. Emevî Hanedanı zamanında (661–750), 710 yılında bu evin yerine revaklı avlulu bir cami inşa edildi.

Fas’ın 682’de fethiyle Mağrip’in önemli bir bölümü denetim altına alındı. 691’de Kudüs’te ilk anıtsal İslâm yapısı olan Kubbetü’s-Sahra inşa edilmiştir.

Sekizgen planlı ve büyük bir kubbeyle örtülü yapı mimari özellikleriyle, her ikisi de Kudüs’te bulunan Hz.İsa için yapılmış Kenisetü’l-Kıyamet (Kutsal Mezar) ve Kubbetü’s-Suud (Göğe Yükseliş) kiliseleri gibi Bizans dönemine ait anıtsal yapılardan etkilendi.

Kubbetü’s- Sahra’nın iç mekânındaki ilginç bitkisel bezemelerde özellikle Sasani ve Bizans sanatı etkileri görülür.

11. yüzyılın sonlarına doğru İslâm dünyası oldukça karışık bir sürece girdi. Bu ortamdan yararlanan Papa II. Urbanus (1088 -99) Birinci Haçlı Seferini başlattı. 1095-1270 yılları arasında on dört Haçlı Seferi gerçekleşti.

Anadolu'nun çeşitli kesimlerinde önemli sanat etkinliklerine damgalarını vuran Beyliklerin kurucuları gibi, Anadolu fatihi Kutalmış oğlu Süleyman Şah da 1075 yılında Bizans Devleti'nin önemli merkezlerinden biri olan İznik'te (eski adıyla Nicaea) Selçuklu Devleti'nin temellerini atmaya başlamıştı.

Hamidoğulları / Antalya ve Isparta çevresinde; Ramazanoğulları ise Adana ve çevresinde etkili olmuştur.