AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Emevîlere en parlak dönemlerinden birini yaşatan Abdülmelik zamanında (685 -705) Fas’ın 682’de fethiyle Mağrip’in önemli bir bölümü denetim altına alındı. 691’de Kudüs’te ilk anıtsal İslâm yapısı olan Kubbetü’s-Sahra inşa edildi. Sekizgen planlı ve büyük bir kubbeyle örtülü yapı mimari özellikleriyle, her ikisi de Kudüs’te bulunan Hz.İsa için yapılmış Kenisetü’l-Kıyamet (Kutsal Mezar) ve Kubbetü’s-Suud (Göğe Yükseliş) kiliseleri gibi Bizans dönemine ait anıtsal yapılardan etkilendi.

Abdülmelik, o zamana dek kullanılan tasvirli Sasani ve Bizans taklidi sikkelerin yerine Arapça yazılı sikkeler bastırttı ve Arapça resmi dil olarak kabul edildi. Abdülmelik’in başlattığı yapım etkinlikleri oğlu I. el-Velîd zamanında (705 -15) sürdürüldü.

Kubbetü’s-Sahra’nın ve Şam Emeviye Camisi’nin Bizans ve Sasani etkili ünlü mozaiklerinde figürlü bezemeye yer verilmemiştir. Emeviye Camisi’nde, avludaki bezemelerin yanı sıra, duvarlarında boydan boya uzanan panoya adını vermiş Barada nehri, ağaçlar ve bitkisel motifler, çok katlı değişik yapılarla
süslenmiştir.

Halife Hişam b. Abdülmelik’in (724 - 43) ölümünden kısa bir süre sonra Emevî sülalesi, halifelikte hak iddia eden ve Haşimîler olarak da bilinen Abbasîler tarafından 750 yılında ortadan kaldırıldı. Başkent Suriye’den doğudaki Irak’a, Bağdat’a, taşındı ve böylelikle İslâm sülalelerinin en uzun ömürlülerinden
biri olan, Orta Çağ’ın siyasal ve özellikle kültürel açıdan en parlak dönemine damgasını vuran Abbasî İmparatorluğu’nun temelleri atıldı.

Samarra, 836 -884 yılları arasında İmparatorluğun başkenti oldu. Halife el-Mütevekkil (847 - 861), eski çağların zigguratlarına öykünen ve Malviya adı verilen sarmal minareli Samarra Ulu Camisi’ni 848 - 852 yıllarında inşa 
ettirdi. Samarra’nn önemli yapılarından biri de, en erken tarihli türbe olan Kubbetü’s Süleybiyedir.

Abbasîlerde süsleme örneklerine baktığımız zaman, Samarra’da somuttan soyuta ve yüzeyselden eğri kesime doğru gelişmiş üç farklı üslûpta (A, B ve C) alçı üzerine bitkisel bezemenin yaygın kullanım alanı bulduğu görülür. Samarra’daki Balkuvara Sarayı’nda (854) bu süslemelerin en çarpıcı örneklerine yer verilmiştir. Bu yeni süsleme anlayışı özellikle Mısır ve İspanya’da hem alçıda hem de ahşap türünde diğer malzemelerde zengin örneklerle temsil edilmiştir. Bunu, saraylarda ve el sanatı ürünlerindeki örnekleriyle figürlü bezeme ve farklı çeşitlemeleriyle yazı ( hat) izler.

Abbasîlerin Suriye ve çevresinde yaptığı katliamdan saray ailesinden tek kurtulan kişi olan I. Abdurrahman (756 -788) uzun bir yolculuktan sonra İspanya’nın güneyine sığındı ve Endülüs olarak anılan bölgeyi bağımsız bir emirlik haline getirdi. Aslında İspanya ve çevresindeki fetih hareketleri
Emevîler döneminde başlamıştı. Tarık bin Ziyad (öl. 720) Tanca (Mağribü’l- Aksa) valisiyken 711’de Toledo’ya dek ilerleyerek, İspanya’nın güneyindeki büyük kentleri almayı başarmıştı; ardından Mağrip Bölgesi Valisi Musa Bin Nusayr’la birlikte Pirenelere kadar gitmeleriyle Endülüs bölgesinde yeni bir
uygarlığın temelleri atılmıştı. Emevîlerin ardından çok sayıda Berberi kavimler Kuzey Afrika’dan gelerek Endülüs’e yerleşti.

Elhamra Sarayı, havuzlu avlular çevresinde yer alan planı, alçı mukarnas bezemelerin alçı kubbelerinde oluşturduğu ışık ve gölge oyunları , duvarlara yazılan şiirleri ve alçı bezemeleri ile Batı Akdeniz İslâm Sanatın en etkileyici yapısı oldu ve on dokuzuncu yüzyılda Avrupa mimarisini etkiledi.

Fatımîler, Hz. Ali’nin soyundan geldiklerini ve bu nedenle halifeliğin gerçek sahipleri olduklarını iddia ederek adlarını Peygamber’in kızı ve Hz. Ali’nin eşi Fâtıma’dan almışlardır. Fatımîler İsmâ’ilî Şi’î hareketini, tüm baskılara karşın Kuzey Afrika’da yaymışlardır. Fatımî halifeliği, İfrikiye’de bulunan Rakkada şehrinde güçlü bir şekilde ortaya çıktı ve 910’da Aglebî hanedanlığını ele geçirdi. İlk Fatımî başkenti, 914’te Ubeydullâh el-Mehdî’nin (909 - 934) kurduğu Mehdiye oldu. Kentin değişik kurgusu bölgedeki diğer kentlere örnek oldu. Emevi ve Abbasi kentlerinden farklı olarak artık kent merkezinde
cami değil, halifenin sarayı yer alıyor ve ana cami surların yakınında bulunuyordu. Görkemli bir uygarlığa damgasını vurmuş olan Fatımî sülalesi, 1171 yılında Selâhaddin Eyyubî tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Nureddin’in komutanlarından Selâhaddin Eyyubî (1169 - 93), Mısır’a gerçekleştirdiği başarılı seferler sonunda 1171’de Fatımîleri ortadan kaldırarak güç kazandı ve Mısır valisi oldu. Nureddin’in ölümü üzerine bağımsızlığını ilân eden Selâhaddin, Eyyubî Devleti’ni (1169 -1260/1185 -1462) kurdu ve
Haçlılara karşı başarılı bir politika izledi. Ölümünden sonra toprakları, Haçlılarla barış anlaşmaları imzalayarak konumlarını korumaya çalışan hanedanlık üyeleri arasında paylaştırıldı.

Hz. Osman döneminde Kur’an bugünkü biçimini almış ve kopyaları fethedilen İslâm ülkelerinde dağıtılmıştır. Doğru yanıt C'dir.

Kervansaraylar, kervanlara yeterli ve gerekli hizmeti verebilmek için genellikle farklı işlevlerin tek yapıda toplandığı örneklerdi. Anadolu Selçuklu kervansarayları ya da Osmanlı menzil hanlarında da görüldüğü gibi, asıl amaçları ticaret ve konaklama olan bu yapılar, askeri nitelikleriyle de dikkati çekerlerdi. Bununla birlikte, Anadolu’da en erken tarihli anıtsal örnekleri Selçuklu döneminden kalan bu yapıların ana işlevi ticaret ve konaklamaydı. Doğru yanıt D'dir.

Kervansaraylar özellikle sefer zamanlarında, sultan ve maiyeti ile askerlerin konaklayabilmesine uygun biçimde yapılmışlardı. Bununla birlikte, bu yapıların ana işlevi ticaret ve konaklamaydı. Seçeneklerin tamamı kervansarayların işlevleri ile ilgilidir. Doğru yanıt E'dir.

691’de Kudüs’te ilk anıtsal İslâm yapısı olan Kubbetü’s-Sahra inşa edilmiştir. Doğru yanıt A'dır.

Erken döneme damgasını vuran ve standart bir plan şeması haline gelen avlulu caminin ilk uygulamaları I. el-Velîd zamanında gerçekleşti. Bu yapıların enlemesine çok destekli plan şemaları yaklaşık dört yüzyıl boyunca Arap Yarımadası’ndan Suriye’ye, Kuzey Afrika’dan İspanya’ya kadar çok çeşitli çevrelerde karşımıza çıkar. Doğru yanıt B'dir.

Kubbetü's-Sahra kasır değil ilk anıtsal İslam yapısıdır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

İşraki felsefesinin Endülüs’teki en önemli temsilcilerinden olan İbn Tufeyl’in ilk felsefî Arap romanı olan Ruhun Uyanışı ya da Hayy bin Yazkan’ın Olağanüstü Serüveni adlı eseri, ıssız bir adaya düşen bir adamın ruhsal gelişimini anlatır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Sultanın Akdeniz’e açılmak amacıyla yaptığı ilk iş 1223 yılında Kalonoros (Alanya) Kalesi’nin fethidir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Selçukluların en önemli tarihçilerinden biri olan İbni Bibi el-Hüseyin bin Muhammed bin Ali el-Caferî er-Rugadî (13. yüzyıl), Sultan I. Alâeddin Keykubad’ın daveti üzerine başkent Konya’ya gelmiştir. El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fî’l-umur il-Alâ’iyye adlı eserinde Anadolu Selçuklu tarihi şiirler eşliğinde anlatılmıştır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Adana ve çevresinde etkili olan Ramazanoğulları (1358-1608) Selçuklu geleneklerini
kısmen de olsa sürdürmenin yanı sıra, Anadolu-Türk sanatında ortaya çıkacak yeni biçimlemelerin ve sanat anlayışının yaratıcısıdırlar. Doğru yanıt C seçeneğidir.