AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

İslâm dininin ortaya çıkışı ve tarihte benzeri olmayan hızlı yayılımı tarihin en sıra dışı olaylarından biridir. Peygamberin ölümünü (632) izleyen yüzyıl içinde Suriye’ye (636), Kudüs’e (638), Mısır’a (639), Mezopotamya’ya (641), İran’a (651) ve Kuzey Afrika’ya (647 -709) kısa sürede yayılmış; Akdeniz bir Müslüman gölü olmuştur. İslâm Ülkelerinde Sanat adlı yapıtında Suut Kemal Yetkin, “Hilâlin bir ucunun batı Çin’e (714), öbür ucunun da Fransa’da Poitiers’ye (732) dayandığını” belirtir. Daha 8. yüzyıl başlarında, Arap orduları İslâmiyeti batıda İspanya’ya (711–12), doğuda Semerkand ve İndus vadisine kadar yaymayı başarmışlardır.

İslâm sanatı bir dinin değil, bir kültürün, bir uygarlığın sanatıdır. Bu nedenle İslâm sanatını, başından beri dinsel bir sanat olarak değil, bir yaşam biçimi olarak görmek gerekir. İslâm dini, Arap Yarımadası’nın batısındaki Hicaz bölgesinde bulunan Mekke’de 610 yıllarında doğdu. Bununla birlikte, büyük ölçüde ticaretle zenginleşmiş Mekkeliler İslâmiyet’e karşı çıkmışlar; buna karşılık, kuzeydoğudaki Medine halkı, Hz. Muhammed’i manevi ve siyasal önderleri kabul ederek İslâmiyet’i benimsemişlerdi.

Müslümanlar Hz. Muhammed’in önderliğinde Medine’ye göç ettiler. Hz. Muhammed ve onu izleyenler Müslümanlığı kısa sayılabilecek bir süreçte buradan Arabistan Yarımadası’nın tamamına yaymayı başardılar. Hz. Muhammed’in Medine’deki avlulu evi de Müslümanların ilk toplanma ve ibadet yeri oldu.

İkinci Halife ve Peygamberin kayınpederi Ömer bin el-Hattab zamanında (634 -644) fetihler tüm hızıyla başladı; Suriye, Mısır, Irak ve İran fethedildi. Üçüncü Halife ve Peygamberin damadı Osman bin Affân zamanında (644 -656) Sasani İmparatorluğu (224 -651) ortadan kaldırıldı, Trablusgarp (Libya) alınarak Mağrip kıyı şeridindeki fetihlere başlandı. Ancak Hz. Osman’ın zayıf yönetimi karışıklıklara yol açtı. Hz. Osman döneminde Kur’an bugünkü biçimini aldı ve kopyaları fethedilen İslâm ülkelerinde dağıtıldı. Kargaşalıklar Peygamberin yeğeni ve damadı olan Dördüncü Halife Hz. Ali zamanında (656 - 661) artarak sürdü. Bu dönemde başkent de Medine’den Güney Irak’taki Kûfe’ye taşındı.

Arap Yarımadası, ürettiği lüks mallar nedeniyle, Akdeniz dünyası ile Hindistan arasındaki ticaretin ayrılmaz bir parçasıydı. Bu nedenle, büyük bir imparatorluğa damgasını vuran Emevîler döneminde (661 -750), yayılma politikasıyla birlikte ticaret de hızlı bir gelişim gösterdi. Bu ticaretin sınırları içine Baltık Denizi çevresi ve Uzakdoğu da girmekteydi. Lüks mallara talep, Müslüman tacirlerin Doğu Afrika kıyısındaki ticaret merkezlerine de yönelmesine yol açtı.

Arap Yarımadası, ürettiği lüks mallar nedeniyle, Akdeniz dünyası ile Hindistan arasındaki ticaretin ayrılmaz bir parçasıydı. Bu nedenle, büyük bir imparatorluğa damgasını vuran Emevîler döneminde (661 -750), yayılma politikasıyla birlikte ticaret de hızlı bir gelişim gösterdi. Bu ticaretin sınırları içine Baltık Denizi çevresi ve Uzakdoğu da girmekteydi. Lüks mallara talep, Müslüman tacirlerin Doğu Afrika kıyısındaki ticaret merkezlerine de yönelmesine yol açtı. İslâm dünyasının en parlak dönemlerinden birine damgasını vuran Abbasîler Döneminde (750 -1258), Bağdat yalnızca bir siyasal merkez değil, aynızamanda İmparatorluğun ekonomik yaşamının odak noktasıydı. Uzakdoğu ve Doğu Afrika’dan çeşitli mallar denizyolundan Basra aracılığıyla buraya getiriliyordu. Mezopotamya üzerinden Suriye Çölü’nü aşarak, Bağdat’ı Akdeniz’e bağlayan yol konumuz açısından en önemlilerinden biriydi.

Kervansaraylar, çoğunlukla kent merkezleri dışında ve çevrelerinde bazen küçük yerleşimlerin bulunduğu, bazen de kervansarayların yapımı sonucunda iskânın gerekli görüldüğü yerlerde karşımıza çıkar. Tacirlerin ve kervanların güvenliğinin sağlanmasını amaçlayan, yollarda uğradıkları zararların karşılanması esasına dayanan devlet güvenlik sigortası Selçuklular zamanında geliştirilmiştir. Ayrıca, özellikle kervansarayların yoğun olduğu yollarda, karakol işlevi gören kuruluşlarla da güvenliğin ve düzenli ticaret trafiğinin sağlandığı anlaşılmaktadır. Bu denli gelişmiş bir ticaret etkinliğinin söz konusu olduğu Selçuklu döneminde konaklamaya, ibadetten her tür su gereksinimini karşılamaya, attardan nalbanda, eczaneden yer yer polikliniğe, hatta ahıra kadar, büyük yerleşim merkezlerinde ayrı yapılarla sağlanabilecek çeşitli gereksinimleri tek yapı bünyesinde karşılamaya çalışmışlardır.

İslâm kentlerinin ekonomik merkezi sayılan çarşı ise, genellikle kentin en önemli camisi çevresinde konumlanırdı. Burada yerel üretim ve ithal malları satan dükkânların yer aldığı üstü kapalı sokaklar bulunurdu. Müşterilerin alışverişlerini kolaylaştırmak için dükkânlar lonca düzenine uygun olarak mal türüne göre kümelenirdi. Ayrıca, çarşı denetçilerine(muhtesip), her türlü hilekârlığı önlemelerini sağlayacak yetkiler verilirdi. Çarşı alanlarında, gezgin tacirlerin mallarını depolayıp saklayabildikleri yapıtoplulukları bulunurdu. Han ve funduk gibi adlarla anılan bu iç avlulu yapıların içinde konaklama mekânları, dükkânlar, ambarlar ve ahırlara yer verilmişti.

Cahiliye döneminde, Kureyş kabilesinin denetimindeki Kâbe putlara (Hübel, Uzza, Lat, Menat, vb.) tapınılan bir merkez, çok tanrılı bir ibadethane özelliği kazanmıştı. Her yıl yapılan Hac yolculuğu artık gelenekselleşerek, fiziksel ve maddi koşulları elverişli olan tüm Müslümanlar için farza dönüştü. Mekke ve içerisindeki Kâbe, Müslümanlar için toplanma ve hac yeri haline geldi. Kâbe, kareye yakın dikdörtgen yapısını küçük değişikliklerle korumuştur. Müslümanlar ibadetlerinde 624 yılından başlayarak Kudüs yerine Kâbe’ye dönerek namaz kılmaya başladılar.

İç Kale'deki sarayı yaptıran Artuklu hükümdarı Nasıreddin Mahmud (1201-22) için Artuklu Sarayı başmühendisi İsmail b. Rezzaz el-Cezerî(?-1206) tarafından 1205'te Diyarbakır'da yazılmış ve resimlenmiş, birçok ilginç alet ve mekanik eşyaların resimlerini içeren Kitâb fî ma’rifeti’l-hiyeli’l-hendesiyye (kısaca Otomata) adlı eserin en erken tarihli kopyası İstanbul'daki Topkapı Sarayı Kütüphanesi bulunur. Özellikleri anlatılmış ve çizimleri yapılmış aletlerin çoğu büyük olasılıkla 13. yüzyıl başında, asılları belki de Artuklu Sarayı'nda bulunan insan ve hayvan tasvirli eserlerdir. Saatlerden sıvı kaplarına kadar çok çeşitli aletler betimlenmiştir. (Resim 6.98) Diyarbakır Sarayı yalnız resimli el yazmalarıyla değil, çeşitli el sanatı örnekleriyle de aynızamanda adeta bir güzel sanatlar okuludur. Özellikle tunçtan ve pirinçten yapılmış bu eserler arasında davullar, kandiller, ibrikler, mangallar, taslar, aynalar dikkati çeker.

Kubbetü’s -Sahra Emevilerin ilk anıtsal yapısıdır.

İslâm dünyasında soyut süsleme Samarra Sarayında ortaya çıkmaya başlamıştır.

Innsbruck Müzesi’ndeki İskender’in göğe çıkışı sahnesinin betimlendiği düşünülen mine işi madenî tas Artuklu dönemine aittir.

Mekân ve kubbe tasarımı açısından en gelişmiş cami Bursa Ulu Camisidir.

İspanya’da Halifelik döneminin en önemli sarayı Medinetü’z-Zehra Sarayıdır.

İslâm dünyasındaki ilk cami yapısı Şam Emeviyedir.

Anadolu’da günümüze gelebilen en erken tarihli kervansaraylar Selçuklu dönemine aittir.

Fatımî Döneminde en büyük cami kent merkezinde yer almaz.

Nasrîler döneminin en önemli yapısı Elhamra Sarayıdır.

Kaya kristalinden yapılmış eserler en çok Eyyubî Döneminde görülür