AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Bursa Ulu Camisi de yirmi kubbesi ile daha sonra gelişecek olan Osmanlı anıtsal cami mimarisinin ilk anıtsal örneğini oluşturacaktır.

Artuklu yapım etkinlikleri arasında en önemli yeri, özellikle önemli merkezlerde yer alan anıtsal camiler alır. Bunlar arasında Siirt (1128-29 öncesi), Bitlis (1150-51 öncesi), Silvan (1152-57), Harput (onarımı 1146-47), Mardin (1176), Kızıltepe (1204) Ulu Camileri sayılabilir.

Keyhüsrev’in kız kardeşi Gevher Nesibe Hatun'un vasiyeti üzerine Kayseri'de yaptırttığı ve darüşşifa, medrese, bimarhane (akıl hastahanesi), türbe ve küçük bir hamamdan oluşan Gevher Nesibe Külliyesi’dir. Bu yapı topluluğunda yalnızca hastalar tedavi görmüyor, aynı zamanda tıp eğitimi de yapılıyordu. Darüşşifa'nın taç kapısı, dönemin süsleme anlayışını yansıtan çok önemli bir örnektir. Yoğun geometrik bezemelerinin yanı sıra, saltanat gücünün simgesi olan aslan ve tıbbın günümüzde bile simgesi olma özelliğini sürdüren yılan motifiyle dikkati çeker. Bu yapı topluluğu Selçukluların ilk önemli külliyesidir.

Bahrî Memlukları’nın en güçlü hükümdarı olan Mansur Seyfeddin Kalavun (1280-1290), Kahire’de bimaristan (hastane), cami, medrese ve türbeden oluşan büyük bir külliye (1285) inşa ettirmiştir. Bu külliye Eyyubî örneklerinden esinlenmiştir. Nâsıreddîn el-Hasan (1347–51 ve 1354– 61) ise, Kahire’deki en etkileyici yapı topluluklarından biri olan Sultan Hasan Külliyesi’ni (1356–61) yaptırmıştır. Anıtsal medresesi mimarisi ve süslemesiyle Memluk sanatında çok özel bir konuma sahiptir. 1382’de Memlukların bir başka kolu, çoğunluğunu Çerkezlerin oluşturduğu Burcî Memlukları iktidarı ele geçirdi ve Sultan Zahir Seyfeddin Berkuk (1382 - 99) önderliğindeki Burcîler ikinci Memluk Devleti’nin temellerini attı. Berkuk, Kalavun Medresesi yakınında bulunan hankâh ve medreseden oluşan bir külliye yaptırmıştır. Mardin'deki 1108–09 yılında Artuklu Meliki Emineddin tarafından yapımına başlanıp 1122-23 yılında kardeşi Necmeddin tarafından tamamlanan Emineddin Külliyesi döneminde altı yapıdan oluşan büyük bir külliyeydi.

Sivas’ın Divriği ilçesinde, kalenin eteğinde yer alan Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi, birbirine bitişik olarak inşa edilmiş Ulu Cami ve Darüşşifa, konumlarıyla bile Anadolu-Türk mimarisinde özel bir yere sahiptirler. Ulu Cami Mengücekli Beyi Ahmed Şah, Darüşşifa ise eşi ve Erzincan Mengücekli Meliki Behram Şah'ın kızı Turan Melek Hatun tarafından Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad zamanında 1228-29 tarihinde yaptırılmıştır.

Akşehir Taş Medrese (1250), Kayseri Sahibiye Medresesi (1268), Konya Sahip Ata Hanikâhı (1279), Tokat Ebu Şems Hanikâhı (1288) tarihlidir.

Birbirine bitişik olarak inşa edilmiş Divriği Ulu Cami ve Darüşşifa, konumlarıyla bile Anadolu-Türk mimarisinde özel bir yere sahiptirler. Tek bir binadan oluşan külliye, cami, türbe ve şifahaneden oluşur. Kalenin eteğinde, cami, darüşşifa (hastahane), türbe, hamam ve çeşmesiyle bir külliye (yapı topluluğu) olarak biçimlenmiş yapılar, özellikle de cami ve darüşşifa biricik diyebileceğimiz özellikleriyle dikkati çekerler.

Medrese birimi bulunmamaktadır.

El-Ezher Camisi, Şi’î hareketinin merkezi olan Kahire’de inşa edilmiş ilk Fatımî camisidir. 969 tarihlidir.

El-Akmer (1125) tarihlidir. 990 yılında inşası başlatılan El-Hâkim Camisi’ni Aziz’in oğlu Halife Hâkim 1003 yılında tamamlatmıştır. Kahire dışında, Nil vadisine hâkim, Mukattam Tepesi’nde yer alan Cuyuşi Camii, avlulu, küçük bir yapıdır. Fatımi halifesi Mustansır’ın veziri Emir Cuyuşi Bedrü’l Cemali tarafından 1085 yılında yaptırılmıştır. İlk Fatımî başkenti, 914’te Ubeydullâh el-Mehdî’nin (909 - 934) kurduğu Mehdiye oldu. Kentin değişik kurgusu bölgedeki diğer kentlere örnek oldu. Emevi ve Abbasi kentlerinden farklı olarak artık kent merkezinde cami değil, halifenin sarayı yer alıyor ve ana cami surların yakınında bulunuyordu. El-Mehdiye Camisi, Mehdi Ubeydullah tarafından, 916 yılında, ilk başkentlerinde yaptırılmıştır.

11. yüzyılın sonlarına doğru İslâm dünyası oldukça karışık bir sürece girdi. Bu ortamdan yararlanan Papa II. Urbanus (1088 -99) Birinci Haçlı Seferini başlattı. 1095-1270 yılları arasında on dört Haçlı Seferi gerçekleşti. 1098’de Edessa’da (Şanlıurfa) ilk Haçlı Devleti kuruldu.

En büyük Haçlı devleti olan Kudüs Krallığı ise 1099’da kuruldu. Suriye ve Irak çevresini denetimi altına almak isteyen I. Kılıç Arslan (1092-1107) yılında Musul'a girmiş, ancak Habur Irmağı yakınında yenilgiye uğrayan sultan nehri geçmek isterken boğularak ölmüştür. Bu dönemde Güneydoğu Anadolu Bölgesi, özellikle de Şanlıurfa, Antakya ve Kahramanmaraş çevresi Haçlıların eline geçmiştir. Urfa'da Haçlı Kontluğu dönemi (1098-1144) başlamıştır. Trablus Kontluğu, 1104 yılında kuruldu.

Divriği'deki Mengücekli kolunun yaptırdığı eserler, dönemin ve Anadolu-Türk sanatının önemli yapıları arasında özel bir yere sahiptir. Divriği'deki 1180-81 tarihli Kale Camisi, çok bölüntülü iç mekânıve sekiz kubbesiyle, iç mekânın tümüyle kubbe ile örtülü olduğu yapılara geçişte çok önemli bir rol oynar. Kalenin eteğinde, cami, darüşşifa (hastahane), türbe, hamam ve çeşmesiyle bir külliye (yapıtopluluğu) olarak biçimlenmiş yapılar, özellikle de cami ve darüşşifa biricik diyebileceğimiz özellikleriyle dikkati çekerler. Birbirine bitişik olarak inşa edilmiş Ulu Cami ve Darüşşifa, konumlarıyla bile Anadolu-Türk mimarisinde özel bir yere sahiptirler. Ulu Cami Mengücekli Beyi Ahmed Şah, Darüşşifa ise eşi ve Erzincan Mengücekli Meliki Behram Şah'ın kızı Turan Melek Hatun tarafından Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad zamanında 1228-29 tarihinde yaptırılmıştır. Yapı topluluğunun mimarı Ahlat'lı Hürremşah'tır. Divriği Ulu Camisi Unesco Dünya Mirası Listesi’nde yer almaktadır.

Medreselerin yanında, bimaristan ya da darüşşifa olarak adlandırılan hastanelerde tıp ve eczacılık eğitimi de veriliyordu.

Arasta, aynı meslek grubundaki esnafın bir araya toplandığı çoğunlukla sıra dükkânlar olarak düzenlenen çarşı yapılarıdır. Şadırvan, camilerde ve medreselerde abdest almaya yaramaktadır. Kervansaray, konaklama yapılarıdır. Bedesten ise çarşıların değerli malların satıldığı, güvenliği ön planda tutulan kapalı bölümlerine denilmektedir.

İşraki felsefesinin Endülüs’teki en önemli temsilcilerinden olan İbn Tufeyl’in ilk felsefî Arap romanı olan Ruhun Uyanışı ya da Hayy bin Yazkan’ın Olağanüstü Serüveni adlı eseri, ıssız bir adaya düşen bir adamın ruhsal gelişimini anlatır. 14. yüzyıldan başlayarak çeşitli dillere çevrilen eser, başta Robinson Crusoe’nun yazarı Daniel Defoe (1656/61 -1731) olmak üzere birçok Batılı sanatçı ve düşünürü etkilemiştir.

Mevlânâ, Mes̱nevî’nin girişinde adını Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin el-Belhî diye kaydetmiştir. Lakabı Celâleddin’dir. “Efendimiz” anlamındaki “Mevlânâ” unvanı onu yüceltmek maksadıyla söylenmiştir. Celâleddin Rumî, tasavvufî anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyduğu Farsça eserler yazmıştır. Kayserili İbnü’l Kemal’in Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Gümüştekin Ahmet Gazi (öl.1105) adına Farsça Keşfu’l-Akabe adlı eseri kaleme almıştır. Mühendis ve mucid Ebû’l İz İsmail İbni Rezzaz El-Cezerî’nin, Diyarbakır Artuklu hükümdarı Melik Nâsiruddîn Mahmud’un isteği üzerine Otomata adıyla bilinen Arapça minyatürlü bir kitap hazırlamıştır. 1271-1272 tarihinde Aksaray ve Kayseri’de Sivaslı İbn El Sicistani tarafından Kitab-ı dekâyik ül hakâyik ve Mûnis el havarif adında minyatürlü Selçuklu yazması yazılmıştır.

Beylikler bulundukları coğrafi bölgeye göre çevrelerindeki diğer devletlerle ilişki içindedirler. Karamanoğlu ve Dulkadiroğlulları Memluklarla ilişkidedirler. Memluk sanatının etkileri özellikle Karamanoğlu yapılarında görülür.

Arap orduları İslâmiyeti batıda İspanya’ya (711–12), doğuda Semerkand ve İndus vadisine kadar yaymayı başarmışlardır.