AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Roma’nın bildiği ve kamu mimarisinde kullandığı bir yapı olan bazilikalar kilise mimarisinde en önemli yapı tiplerinden biri olarak ortaya çıkar. Anıtsal boyuttaki bu yapılar uzunlamasına dikdörtgen planlı, doğuda çoğunlukla apsisin (ibadet için dönülen yönü belirleyen mimari alan) yer aldığı ve destek dizileriyle neflere ( desteklerin arasında kalan sahın) ayrılmış, ibadet alanları ahşap çatılarla örtülü ve çeşitlemesi çok olmayan mekânlardır.

Beytüllahim’deki kilise İsa’nın Doğumu’na, Roma’daki Aziz Petrus Kilisesi, Havari Petrus’un öldürüldüğü yerde onun anısına inşa edilmiştir. Bunun yanı sıra bu dönemin kiliseleri yeni şartlara ve ihtiyaçlara da bir yandan ayak uydurmak amacıyla farklı mekânsal düzenlemelerle dikkat çekerler. Yeni dine dönen yetişkinler için vaftiz mekânları, gömülerin yapılacağı bölümler, katehumenler (Hristiyanlığa giriş için hazırlık aşamasındaki kişi) için ayrılmış yan nefler, narteks (giriş mekânı) veya atrium (avlu) ve seremoni için doğuda pastoforia’nın (ayinle ilgili eşyaların bulunduğu odalar) kullanımı mimaride yerleşmeye başlar.

Yapı malzemesi, Akdeniz kentlerinde tüm Orta Çağ boyunca yerel/bölgesel özellikler göstermiştir. Böylece 4-5. yüzyıl mimarisinde de Suriye, Kutsal Topraklar, Anadolu’nun kıyı bölgeleri ve art bölgelerinde ağırlıklı olarak taşın kullanımı öne çıkarken, İstanbul, Balkanlar ve İtalya gibi yerlerde tuğla ve taş birlikte tercih edilmiştir.

4-5. yüzyılda dönemin yarattığı bir başka yapı tipi martirium, vaftizhane, mausoleum (türbe) gibi merkezi planlı yapılardır. Bu plan tipi Martirler (din şehidi), azizler anısına inşa edilen yapılarda kullanıldığı gibi yerel özellikler taşıyan dini olaylar, vaftiz gibi törenler için de kullanılmıştır.

6. yüzyılda Iustinianos Kuzey İtalya’daki Ravenna’da inşa ettirdiği ve içini mozaiklerle bezettiği San Vitale Kilisesi’nin duvarlarında İmparatorun kendisi ve karısı Theodora, Bizans aristokrasinin tüm ağırlığını yansıtır biçimde resmedilmiştir.

Iustinianos’un İstanbul’da iki Anadolulu yapı ustası olan Trallesli (Aydın) Anthemios ve Miletoslu (Milet) İsodoros’a Aya Sofya (Agia Sophia) inşa ettirmiştir.

Bu dönemin anıtsal resim örneklerinden en önemlileri İstanbul Büyük Sarayı’ndan gelir. Çok çeşitli konularla öne çıkan zemin mozaikleri olasılıkla Iustinianos tarafından yaptırılmış olmalıdır. Konularını kentin yaşam olgularından alan panolarda avcılar, hayvan betimleri, deve üzerinde gezenler, hayvanlarını sağan ya da besleyenler gibi konuların görüldüğü mozaiklerde çoğunlukla beyaz bir fon yer alır. Kaliteli işçiliği ile bir yandan saray sanatını gözler önüne sererken diğer taraftan dönemin üslubunu ve kent yaşamından sahneler sunması bakımından değerli mozaiklerdir.

8. yüzyılın sanatsal üretimini derinden etkileyen en önemli olayı İkonaklasmus denilen tasvir kırıcı harekettir. 726 yılında Bizans İmparatorluğu’nun aldığı dini betimlerin yasaklanması kararının altında pek çok neden bulunabilir. Bunlardan belki de en baskını tasviri yapılan kutsal kişiliklerin birer tapınma nesnesi haline dönüşmesidir.

İstanbul’da Palaiologos Dönemi anıtları içinde en önemlisi kuşkusuz bugün Kariye Müzesi olan Khora Manastırı Kilisesi’dir. Bizans’ın önemli devlet adamlarından biri olan Theodoros Metokhites aynı zamanda dikkate değer bir entelektüeldi. 1316 -1321 tarihleri arasında, önceden var olan manastırı yüksek miktarda para harcayarak yeniletmiş ve kilisenin güneyine bir parakklesion, batıya narteksler ve iç mekana da duvar resimleri ve mozaikler yaptırmıştır.

Büyük Roma İmparatorluğu’nun çözülmesi ya da başka bir anlamda Doğu Roma
İmparatorluğu’nun başlangıcı, 11 Mayıs 330’da Büyük Konstantinos’un İstanbul’u, o dönemdeki adıyla Byzantion’u başkent seçmesiyle başlar.

Roma İmparatorluğu’nun doğu topraklarında 2. yüzyıldan beri hızla
yayılan ve belki de kendinin de kabul ettiği Hristiyanlık dinine 325’te İznik’te ki ilk Konsil toplantısı ile resmiyet kazandırmıştır.

Orta Çağ 475’te Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla başlatılır
ve çoğunlukla 15. yüzyılda Rönesans’ın doğuşuyla son bulur.

Anadolu’da İznik’te 8. yüzyıla tarihlendirilen Koimesis
(Meryem’in Ölümü) Kilisesi bugün sadece temel seviyesinde ayakta dursa bile dönemin önemli
yapılarından biri olduğu açıktır. Benzer biçimde bugün duvarlarının çok az bir bölümü ayakta olan
Ankara’daki Aziz Klemens Kilisesi, Demre’deki Aziz Nikolaos Kilisesi gibi yapılar da bu dönemin
önemli örnekleridir.

8. yüzyılın sanatsal üretimini derinden etkileyen en önemli olayı İkonaklasmus denilen tasvir kırıcı
harekettir.

907’de inşa edilen İstanbul’daki Lips Manastırının (Fenari İsa Camisi) Kuzey Kilisesi kare içinde haç planının önemli örneklerinden biridir.

Romanos Khalisi olarak adlandırılan kutsal şarap kabı gümüş üzerine kakma tekniğinde
değerli taşlar ve incilerden oluşur

11. yüzyılın sonuna rastlayan birkaç olay mimari ve sanatta özellikle Akdeniz’in doğusunda yeni etkilerin ortaya çıkmasına neden olur. Bunlardan ilki Anadolu’nun toplumsal, kültürel, dinsel ve sanatsal yapısını büyük ölçüde değişikliğe uğratacak olan Malazgirt savaşının sonucudur. 1071’de Türkler Bizans’ın doğu topraklarını aşarak Anadolu’da yeni bir devlet ve yeni bir dönem başlatırlar.

12. yüzyılın resim sanatı örnekleri en az mimari kadar çeşitli üslûp özellikleri göstermektedir. Akdeniz’de bu dönemin en değerli örnekleri Bizans’ın başkentiyle sıkı bağları olduğunu gösteren Kıbrıs’tan gelmektedir. Kıbrıs kiliselerinin kaliteli duvar resimleri bu dönemde Bizans coğrafyasında çalışan ressamların farklı üslûplarını gösterir. Lagoudera Panagia Kilisesi duvar resimleri (1192) ifadeci, zarif ve klasik etkili figür üslubuyla öne çıkan bir örnektir.

Makedonya’da Üsküp yakınında bulunan Nerezi’de Aziz Panteleimon Kilisesi’nin resimleri (1164) Bizans aristokratik kültürünün hamilik ettiği özel bir örnektir.