AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Özellikle Hristiyanlığın ilk ortaya çıktığı yıllarda evlerin ibadet amacıyla kullanıldıkları bilinir. 3. yüzyıl ve öncesinde Hristiyanlar tarafından kullanılan ev kiliseler doğal olarak henüz yaygınlaşmamış bir ibadet yeri geleneğinin devamıydı. Bunların en önemlilerinden biri Suriye’de Dura Europos’taki ev kilisedir.

Narteks, kilisenin batısında yer alan ve naosa açılan giriş mekânıdır. Daha çok Balkanlarda ve Anadolu yapılarında bulunur. Sadece din adamlarının girebildiği, naostan levhalar aracılığı ayrılmış, naos seviyesinden biraz daha yüksek döşemesi olan altar odası ise bemadır.

Martyrium, bir din şehidinin mezarı üzerine inşa edilen Erken Hıristiyan yapısıdır.

Atrium, kilisenin avlusudur. Katehumenler, Hristiyanlığa giriş için hazırlık aşamasındaki kişi için ayrılmış, kilisedeki yan neflerdir. Pastoforia, kilisede ayinle ilgili eşyaların bulunduğu odalardır. Apsis, kilisede ibadet için dönülen yönü belirleyen mimari alandır.

Erken yüzyılların resimleri, öncelikle Roma şehrinin altında yer alan katakombların ( mezar odaları) duvarlarında, henüz simgesel anlatımları kurallaşmamış ikonografik biçimleriyle kendini gösterir. Katakomplarda aynı zamanda ilk Hristiyan gömüleri de gerçekleştirdikleri yeraltı mezarlarının genel adıdır.

Bizans Dönemi’nde, aileler için yer altı mezar mekânlarının (hipoje) inşa edildiği görülür. Manastır ise dünya ile ilişkisini kesmiş Hıristiyan din adamlarının yaşaması için, genellikle kırsal alanda yapılmış yapı ya da yapı topluluğudur. Baptisteriumlar ise Hıristiyanlar için, içinde vaftiz töreni yapılan, genellikle de merkezi planlı dinsel yapılardır. Mimaride en önemli değişim dinle birlikte yeniden şekillenen dinsel mimari olur. Roma’nın bildiği ve kamu mimarisinde kullandığı bir yapı olan bazilikalar kilise mimarisinde en önemli yapı tiplerinden biri olarak ortaya çıkar. Bu yapılar Roma mimarisinin devamı olarak karşımıza çıkarlar. Özellikle merkezi plan tipinin tercih edildiği, imparator veya imparatorluk ailesine mensup kişiler için inşa edilen mausoleum’lar bu tür yapılardandır.

Tüm Orta Çağ’ın en sıra dışı yapısı Iustinianos’un İstanbul’da iki Anadolulu yapı ustasına inşa ettirdiği Aya Sofya (Agia Sophia) Kilisesi’dir. 532’de çıkan ayaklanmanın ardından 5. yüzyılda yapılmış olan bazilika planlı büyük kilise yanar. İmparator bu yapıyı onartmak yerine ideolojik nedenlerle gücünü gösterebileceği yeni kiliseyi Trallesli (Aydın) Anthemios ve Miletoslu (Milet) İsodoros’a yaptırır. Aya Sofya daha önce de mimaride kullanılan kubbe örtülü ve bazilika planlı bir yapıdır.

İstanbul’da Palaiologos Dönemi anıtları içinde en önemlisi kuşkusuz bugün Kariye Müzesi olan Khora Manastırı Kilisesi’dir. Bizans’ın önemli devlet adamlarından biri olan Theodoros Metokhites aynı zamanda dikkate değer bir entelektüeldi. 1316 -1321 tarihleri arasında, önceden var olan manastırı yüksek miktarda para harcayarak yeniletmiş ve kilisenin güneyine bir parakklesion, batıya narteksler ve iç mekâna da duvar resimleri ve mozaikler yaptırmıştır.

Priskos, Psellos Skylitsez, Pakhymeres ve Niketas Khoniates ise tarih yazarlarıdır.

Son halini 1032’de aldığı bilinen İşhan Katedrali ise Gürcü mimarisinin şüphesiz en anıtsal örneklerinden biridir. Kubbeli bir merkezî mekânın dört yönde haç kollarıyla tasarlandığı serbest haç planının bir çeşitlemesi olarak bu tipin bölgedeki ön örneğini oluşturur. Ancak kendine özgü apsis tasarımı ve iç mekândaki düzenlemeleri ile Gürcü mimarisinde tekil bir örnek olarak değerlendirilir.

Romanesk üslup örneği Compostela Katedrali İspanya’dadır. Sernin Katedrali (1070) Toulouse’dadır. Romanesk dönemin belirgin özelliklerini yansıtan anıtsal bir hacı yapısıdır. Akdeniz’in batısında Orta Çağ mimarisinin belirleyicisi olan Romanesk stil 12. yüzyılın ortasına kadar devam etmiştir. Fransa’da bu üslubun etkili olduğu yapılardan biri olan Autun Katedrali (1120 -35) kuşkusuz ki sergilediği mimari özelliklerle dikkat çeker. Şüphesiz Romanesk örnekleri çoğaltmak mümkündür; İtalya Modena Katedrali (1099 -1120) gibi.

Konstantinos’un İstanbul’u başkent olarak seçmesinin ardından gerçekleştirdiği ikinci önemli iş Roma İmparatorluğu’nun doğu topraklarında 2. yüzyıldan beri hızla yayılan ve belki de kendinin de kabul ettiği Hristiyanlık dinine 325’te İznik’te ki ilk Konsil toplantısı ile resmiyet kazandırmış olmasıdır. Bunu yapmaktaki amacı doğu topraklarında pagan inancın yerine Hıristiyanlığı benimsemiş geniş halk kitleleri üzerinde otoriteyi sağlama çabasıdır; bunda da başarılı olmuştur.

Akdeniz’in batısında Orta Çağ mimarisinin belirleyicisi olan Romanesk stil 12. yüzyılın ortasına kadar devam etmiştir. Fransa’da bu üslubun etkili olduğu yapılardan biri Fransa’nın kuzeyindeki Vézelay Azize Madeleine Kilisesidir (1120 -32).

Avrupa’nın tümüne hakim olmuş Gotik üslubun örnekleri görülmektedir. 1250’lerde tamamlanmış Paris Notre Dame Katedrali’nin giriş cephesi bu dönemin, yüksek uyum anlayışını yansıtmaktadır. Yatayda bölünmüş cephe giriş kapılarının üzerine konulmuş kademeli sivri kemerlerle derinleşmiştir. Ortada cepheye hâkim gül pencere yanlardaki kemerli pencerelerle birlikte tüm ağırlıklarından kurtulmuş gibi biçimlenir. Aynı yüzyılda Fransa’da Chartres, Amiens ya da Reims Katedrallerinde görüldüğü gibi yapıların içinde sütunlardan başlayıp derin nefler boyunca yükselip kaburgalı tonozlardan tekrar aşağıya doğru inen bir akış hissedilir. Yapılar artık mükemmel dengede duran bol süslemeli birer kuruluş gibidirler.

Bizans topraklarının doğusundaki Ermeni Vaspurakan Kralı Gagik tarafından yaptırılmış Ahtamar Kutsal Haç Kilisesi (915 -21); merkezi planda kesme taş malzemeden inşa edilmiştir. Yapının belki de en önemli özelliklerinden biri büyük ustalıkla yapılmış cephe süslemeleridir. Eski Ahit’ten konularını alan kabartmalar bir süsleme şeridi oluşturarak yapıyı çevrelerler. Bunun yanı sıra bölgenin tarım ve av yaşamına ilişkin birçok betim cepheyi süslemektedir. Yüksek ve yoğun figürlü kabartma bu kültüre komşu Bizans için yabancı olmakla birlikte daha doğudaki Arap- İslam İmparatorluğunu oluşturan Abbasi dönemi süsleme geleneğinde uygulanan bir sanattır. Bunun yanı sıra cephede üzüm dalları arasında bağdaş kurmuş prens betiminin İran geleneğini hatırlatan üslûp ve ikonografisi ilginçtir. Sonuçta Abbasi’lerle yakın yönetimsel ilişkileri bilinen Vaspurakan Krallığı, sanat üretiminde de Abbasi üslubundan etkilenmiş görünmektedir.

Kuzeyde Gürcistan bölgesinde ise aynı dönemlerde başka katedraller yükselmektedir. Yukarı Tao bölgesinde Dört Kilise (965) bazilikal planı, taş malzemesiyle bir manastır Kilisesi’dir. 10. yüzyılda inşa edilmiş Tao-Klardjeti’deki Hahuli Manastırı önemli din adamlarını yetiştiren ve el yazmalarının üretildiği bir merkez olarak dikkat çeker. Mısır’da Kıpti sanatının dikkate değer eserlerinden biri Aziz Antonius Manastırı Kilisesi’nde, 1232-33 tarihli duvar resimleridir. Kilisenin duvarlarında yeralan Cennet ve Cehennem betimleri çizgici ve şematik yerel üslubun izlerini gösterirken ikonografik açıdan Bizans’ın taşra resim geleneğini yansıtır. İmparatorluk ailesinden II. Ioannes Komnenos ve karısı Eirene’nin İstanbul’da yaptırdığı İsa Pantokrator Manastırı da (Zeyrek Camisi) Komnenos sülalesinden imparatorların gömü yeri olarak dikkat çeker.

4. yüzyıl civarında tüm Akdeniz’de sanat bir dönüşüm, başkalaşım içindedir. Erken Hristiyan sanatı olarak adlandırılan bu dönemde sanat, Roma’nın ifade biçimlerini kullanmayı sürdürmüş, daha başka bir deyişle bildiğini uygulamaya devam eden sanat yaratıcılarının elinde şekillenmiştir. Üretim geleneği sürmektedir ancak değişen din, yabancısı olunan bir mimarinin ve resmin yaratılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu durum çok tanrılı dinlere inanan insanların oluşturduğu pagan dünyada ve gelenekte var olan görsel ifade biçimlerini, bazı değişikliklerle dönüştürerek kullanmayı benimseyen bir sanat ortaya çıkarmıştır.

Apsis; ibadet için dönülen yönü belirleyen mimari alan.

Kudüs yakınlarındaki Beytüllahim’de İsa’nın Doğumu anısına inşa edilmiş olan kilise de bazilikal planlıdır ve ana mekân doğuda İsa’nın doğduğu varsayılan bir kayayı çevreleyen sekizgen bir yapı ve tavaf koridoru ile sonlanır.

I. Theodosios tarafından İstanbul’daki hipodromda ( günümüzde Sultan Ahmet Meydanı) Mısır’dan getirtilmiş obelisk ( granit sütun) için yaptırılan kaidenin dört yüzünde İmparator’un tasviri yer alır (Resim 5. 2). Roma’nın imparatorluk kült geleneğini benimsemiş tasvirde Theodosios maiyeti ile birlikte hipodromdaki kathismasında (İmparatorluk Locası) törenleri izlerken betimlenmiştir.

Şüphesiz ki bu dönemin belki de tüm Orta Çağ’ın en sıra dışı yapısı Iustinianos’un İstanbul’da iki Anadolulu yapı ustasına inşa ettirdiği Aya Sofya (Agia Sophia) Kilisesi’dir (Resim 5.3). 532’de çıkan ayaklanmanın ardından 5. yüzyılda yapılmış olan bazilika planlı büyük kilise yanar. İmparator bu yapıyı onartmak yerine ideolojik nedenlerle gücünü gösterebileceği yeni kiliseyi Trallesli (Aydın) Anthemios ve Miletoslu (Milet) İsodoros’a yaptırır. Aya Sofya daha önce de mimaride kullanılan kubbe örtülü ve bazilika planlı bir yapıdır. Bir başka deyişle bilinen öğelerin kullanıldığı bir tasarım gösterir. Ancak bu unsurlar ilk kez bir arada bu tasarımla ortaya çıkmakta ve bu büyüklükteki bir kubbe ilk kez bir kilise de uygulanmaktadır. Mimarlar çağlarının yapı bilgisinin çok ötesinde bir şeyi, dikdörtgen bir mekâna anıtsal kubbeyi oturtmayı başarmışlardır. Havada asılı gibi duran kubbe dört büyük taşıyıcı ayak üzerine yerleştirilmiştir. Yapı Orta Çağ insanının algı gücünü zorlayan boyutlarıyla kendi çağı içinde benzersiz kalmıştır.

Bu dönemin anıtsal resim örneklerinden en önemlileri İstanbul Büyük Sarayı’ndan gelir. Çok çeşitli konularla öne çıkan zemin mozaikleri olasılıkla Iustinianos tarafından yaptırılmış olmalıdır. Konularını kentin yaşam olgularından alan panolarda avcılar, hayvan betimleri, deve üzerinde gezenler, hayvanlarını sağan ya da besleyenler gibi konuların görüldüğü mozaiklerde çoğunlukla beyaz bir fon yer alır. Kaliteli işçiliği ile bir yandan saray sanatını gözler önüne sererken diğer taraftan dönemin üslubunu ve kent yaşamından sahneler sunması bakımından değerli mozaiklerdir.

867 - 1056 yılları arasında Bizans tahtında oturan Makedonya Hanedanlığı sanatı gerçekten de kendine özgü çizgilerin belirginleştiği görkemli bir dini ve dünyevi sanat olarak yerini alacaktır. 9. yüzyılın başında banilik (hamilik / kuruculuk) yaklaşımının doğasında oluşan değişim Bizans’ta Orta Çağ’ın geç yüzyıllarına kadar devam edecek bir gelenek halini alacaktır. İmparatorluk yatırımları kamusal alanlardan uzaklaşıp özel vakıf alanlarına yönelmiştir. Anıtlar, meydanlar, herkese açık kiliseler yerini manastırlar ve onlara bağlı yemekhaneler, hastaneler, yetimhaneler ve cemaat kiliselerine bırakmıştır.

Bu dönem mimarisinde sahneye yeni bir yapı tipi çıkar; kare içinde haç planlı kiliseler önceki dönemlerin anıtsal bazilikalarının çok çabuk yerini alır. Mimari boyutlar küçülmüş ancak yapıların simgesel anlamları güçlenmiştir. Yapılar dıştan kademeli kuruluşları ve hareketli cepheleriyle içte uygulanan tasarımı dışa yansıtırlar. Bu plan tipinde günümüze ulaşan ilk örnekler Başkent ve çevresinden gelir. 907’de inşa edilen İstanbul’daki Lips Manastırının (Fenari İsa Camisi) Kuzey Kilisesi kare içinde haç planının önemli örneklerinden biridir.

Tasvir yasağı artık doğudan kopmuş olan Batı Akdeniz toplumunun sanatını etkilememiştir. Özellikle minyatürlü elyazmalarının üretiminin yoğun olduğu dikkat çeker. Frank soyundan gelen Şarlman’a 800 yılında Roma’da Aziz Petrus Kilisesinde Papa tarafından giydirilen taç, birçok değişimin ve mesajın işareti gibidir. Akdeniz’de kendini o güne kadar tek imparator olarak görmüş Bizans İmparatoru Şarlman’ı kabul etmek zorunda kalır. Avrupa’nın büyük bölümünde etkili olan Şarlman döneminde gelişen Karolenj mimarisi yine de Bizans etkilidir. Ancak bu etkinin daha çok Iustinianus döneminin Avrupa’ya uzanan sanat hâkimiyetinden kaynaklandığı da yadsınamaz. Aachen’daki Şarlman’ın saray şapeli merkezi planı, kubbesi ve düzenlemeleriyle 6. yüzyılın San Vitalesi’ne benzerlikler gösterir.

Resim sanatı denilince şüphesiz duvar resimleri ve mozaiklerin yanı sıra Orta Çağ’ın ciddi üretimlerinden biri olan elyazmalarındaki minyatürler akla gelir. 9. yüzyılın sonunda resimlendiği bilinen bir vaaz kitabı olan Gregorios Nazianzos’un minyatürlü elyazması (Paris Gr. 510) tam sayfa minyatürleriyle, karmaşık ve incelikli üslûbuyla döneminin öne çıkan sanat üretimlerinden biri olarak değerlendirilmektedir. Bu dönemde imparatorluğun İstanbul atölyelerinde üretilmiş çok sayıda minyatürlü elyazması örneği dikkat çeker. II. Basileos Menologyası (976 -1025), Paris Gr. 74 (11. yüzyıl), Paris Psalteri (Gr. 139, 10. yüzyılın ortası) gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bu minyatürlü elyazması örnekleri Bizans’ın başkentinde ve tüm imparatorlukta manastırların organize birer üretim atölyesine dönüştüğünün kanıtı olarak öne çıkarlar.

Romanos Khalisi olarak adlandırılan kutsal şarap kabı gümüş üzerine kakma tekniğinde değerli taşlar ve incilerden oluşur.