AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Kaynaklar Denizi (M.Ö. 9 - 6. yüzyıllar)

9. yüzyılda Fenikelilerin ticaret ağı doğuda
Mezopotamya’dan (Asurlular), batıda Sardunya’ya, güney’de Kuzey Afrika ve Mısır’dan, kuzeyde
Suriye (Geç Hititler), Anadolu’nun güney kıyıları, Kilikya ve Yunan Adalarına kadar uzanır.

Fenikelilerin Batı Akdeniz’e açılmasının en önemli sebebi madenlerdir. Bu amaçla Akdeniz’e açılan
Fenikelilerin ilk durağı Kıbrıs’tır. Kıbrıs, Yunanca bakır (kypros) anlamına gelir ve bakır madenleri
açısından zengindir.

Fenikelilerin deniz kabuklarından elde ettikleri mor boyayla renklendirdikleri keten ve yün kumaşları ünlüdür.

Yunan anakarasının hemen batısında gemi yapımında kullanılacak kerestenin sağlandığı ormanlar
açısından zengin bir ada olan Euboia’nın ticaret için Akdeniz’e açılan ilk bölge olması hiç de şaşırtıcı
değildir.

Euboia adasında bulunan Lefkandi, daha sonra da Eretria ve Khalkis kentleri, Akdeniz’le ilk
ticaret ilişkilerini kuran kentlerdir.

M.Ö. 800 civarında ortaya çıkan Yunan alfabesi Fenike alfabesinin sesli harflerle dönüştürülmüş şeklidir.

Yunan alfabesi Fenike alfabesinden türemiştir. Her sese bir harf veren Fenike alfabesi modern alfabelerin temelinde yatar.

Hem Fenikelilerin hem de Yunanlıların İtalya’ya olan ilgisi, özellikle
orta bölgelerdeki metal kaynaklarıdır.

Yunanlıların yabancı topraklarda yeni yerleşim yerleri aramalarının sebebi genel olarak nufus artışı sonucu ana vatanlarındaki kaynakların yetmemesi olduğu düşünülür.

Pithekusa’da, Lacco Ameno yerleşkesinde 10 yaşında bir çocuğun
mezarında ele geçen Nestor Kadehi Erken Dönem Akdeniz’indeki kültürel karmaşıklığı gözler önüne
serer.

Fenikelilerin Batı Akdeniz’e açılmasının en önemli sebebi madenlerdir. Bu amaçla Akdeniz’e açılan Fenikelilerin ilk durağı Kıbrıs’tır. Kıbrıs, Yunanca bakır (kypros) anlamına gelir ve bakır madenleri açısından zengindir.

Euboialılar M.Ö. 8. yüzyılda İtalya’nın batı kıyısına yakın Ischia adasında bir ticaret üssü kurarlar ve buraya Pithekusa adını verirler. Kıbrıs gibi Rodos ve Girit adaları da, Fenikeliler için hem birer uğrak noktası hem de yeni ham maddelerin gemilere yüklendiği limanlardır. Özellikle Girit, Asurluların en önemli demir kaynaklarından biridir. Sardunya’daki bakır, demir, kurşun ve gümüş kaynakları Fenikelileri adaya çeker. Sardunya’nın güney-batı kıyılarında M.Ö. 7. yüzyılda tipik olarak yarımada ve kıyıya yakın adalarda kurulmuş Fenike liman kentleri yoğunlaşır.

Karanlık çağların sonunda Yunan anakarası, Ege Adaları ve Anadolu’nun Ege kıyılarında yeşeren Erken Yunan uygarlığının yükselişi, bu uygarlığın Akdeniz uygarlığının bir parçası olmasıyla sıkı sıkıya ilişkilidir. Batı ve Doğu Akdeniz’e yayılan Yunanlılar buralardaki uygarlıklardan hem etkilenirler hem de onları etkilerler. Çok yoğun olan bu etkileşim döneminde, Akdeniz’i Fenikeli ve Yunanlı tüccarlar tarafından taşınan her tür malın, bütün Akdeniz’e yayıldığı bir kaynaklar denizi olarak tanımlamak yeterli olacaktır. Yunan anakarasının hemen batısında gemi yapımında kullanılacak kerestenin sağlandığı ormanlar açısından zengin bir ada olan Euboia’nın ticaret için Akdeniz’e açılan ilk bölge olması hiç de şaşırtıcı değildir.

III. Ur Sülalesi döneminde, tarlalarda ve değirmenlerde çalışan, hasat toplayan, dokuma yapan, kamış kesen, kanal kazan, teknelere mal yükleyen ve tekneleri çeken insanların sayısı titizlikle tutulmuş ve bunlara yapılan ödemeler belirtilmiştir. Ödemeler genellikle, bira, ekmek, yağ, soğan ve balık gibi yiyecek maddeleriyle yapılıyordu.

M.Ö. 7. yüzyılda günümüz İstanbul’unun Saray Burnu-Sirkeci’ye denk gelen bölgesinde, Megara kaynaklı koloniciler tarafından Byzantion kenti kurulmuş, burası sonra Romalıların ikinci başkenti Kostantinopolis olmuştur.

M.Ö. 8. yüzyılda Khalkisyalılar, Sicilya’da Naxos ve Leontini; Messina Geçidi’nin karşısında İtalya anakarasında ise Rhegium gibi koloni kentleri kurarlar. Yunan anakarasında Korinthos kenti, Yunanistan’da batı ile doğu, kuzey ile güney arasındaki ticareti kontrol eder. Dolayısıyla, M.Ö. 8. yüzyılın sonuna doğru, Akdeniz ticaretinin en önemli merkezlerinden biri haline gelir. M.Ö. 733’de Sicilya’daki en önemli ve zengin Yunan koloni kenti olacak Syrakusa’yı kurar.

M.Ö. 6. yüzyılda Mısır’a giden Yunanlılar anıtsal mezar yapıları (piramitler) ve tapınaklara karşı kayıtsız kalamazlar. Taştan yapılmış bu binalar Yunan kültüründe mimari estetiğinin ve mimari formların gelişmesinde önemli rol oynarlar. İlk anıtsal taş tapınaklar M.Ö. 6. yüzyılda Dorik düzende yapılmışlardır.

Kompozit Roma dönemi gelişmiş bir düzendir. Aeol düzen, İzmir ve Menderes ırmağının kuzeyine yerleşen Aeollar tarafından kullanılmıştır. Korent Helenistik dönem sıklıkla kullanılan bir düzendir. İyonik düzen ise her dönemde görülebilen bir düzendir.

Arkeolojik kazılar Etrüsklerin yerel Villanova kültüründen türediğini kanıtlamıştır. Bu kültüre ilişkin ilk yerleşim Bologna yakınlarındaki Villanova’da bulunmuş ve o yüzden M.Ö. 9 ve 8. yüzyıllara tarihlenen bu erken döneme Villanova kültürü adı verilmiştir.

Daha sonra yapılan kazılarda Veii, Tarquinia, Vulci, Cerveteri gibi önemli Etrüsk kentlerinin öncesinde bu kültüre sahip köylerin olduğu görülmüştür. Bu köyler Akdeniz ticareti sonucu zenginleşmiş ve M.Ö. 7. yüzyıl itibariyle kentleşmişlerdir.

Yunan mitolojisine göre Frig Kralı Midas’ın her dokunduğu şey altına dönüşüyordu. Romalı yazın ustası Ovid’in Metamorfozlar adlı eserinde bu efsane bütün ayrıntıları ile ele alınmıştır. Tanrı Dionysos, Midas’ın bu sihirli güçten kurtulması için Sardes yakınlarındaki Paktolos ırmağında yıkanması gerektiğini söyler. Bunun sonucunda Paktolos ırmağında altın parçaları görülmeye başlanmıştır. Bu hikâye zenginliğin ve egemenliğin bir kavimden diğerine geçişinin simgesel bir ifadesidir.

Psellos Skylitsez, Pakhymeres, Niketas Khoniates ve Priskos ise Bizans dönemi tarih yazarlarıdır.

Yunanlı yazarlara göre madeni sikkeleri ilk icat edenler Lidyalılardır. Lidyalıların en güçlü olduğu dönem, M.Ö. 7. yüzyılın ilk yarısında Kral Gyges’le başlar ve Pers Kralı Kyros’un M.Ö. 546’da Lydia Kralı Kroisos’u yenerek Ege kıyılarına ulaşmasıyla son bulur. Lidyalar, Hititler, Urartular, Karyalar diğer Anadolu uygarlıklarıdır.

Likyalıların en önemli kenti Xanthos’tur (Ksantos). Herodot, Likya ve Kilikya’lıların Kroisos tarafından ele geçirilmeyen Anadolu halkları olduğunu söyler. Ancak M.Ö. 540 civarında Persler kendilerine karşı koydukları için Ksantos halkını katlederler ve Likya’yı ele geçirirler.

Gordion, Friglerin başkentidir. Sardes, Lidyalıların başkentidir. Dorlion, günümüz Eskişehir kentinde yer alan bir antik dönem şehridir. Hierapolis ise Denizli ilinin kuzeybatısında, Pamukkale beldesinde bulunan bir şehirdir.

Helenistik heykel deyince akla ilk gelen örnek olan Laokoon, Troia ’lı rahip Laokoon ve iki oğlu’nu Apollon’un gönderdiği yılanlarla mücadele ederken betimler. Bu heykel, hem bedenlerin duruşuyla hem de yüz ifadeleriyle bu korkunç anı bütün dramatik yapısıyla gözler önüne serer.

Helenistik Dönem’de Pergamon Zeus Altarı’nda tanrılar ile Gigantların mücadelesi, Attalos’ların Galat’lara karşı mücadelesini sembolize eder ve türünün en iyi örneğidir. Helenistik dönemde Anadolu’da kahramanlar ve Galatları tasvir eden heykel grupları da yapılmıştır. Muhtemelen Pergamon heykel okulunun eserleri olan Marsyas Apollo grubu ve Aphrodisias’taki Roma kopyalarından tanıdığımız Akhilleus- Penthesilea grubu bunlara örnek olarak sayılabilir. Dionysos ve Satyr’lerde Hellenistik dönemde sıkça tasvir edilmiştir.