AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

On altıncı yüzyılda ve özellikle 1534-1545 döneminde asıl sorun, Osmanlı İmparatorluğu’nun Barbaros’un öncülüğünde, Kuzey Afrika korsanlarıyla dayanışma içinde Sicilya-Malta-Tunus çizgisinden batıya sızarak dengeleri altüst etmesinden, Braudel’in deyişiyle nerdeyse bütün Akdeniz’e egemen olmasından kaynaklanmıştır. Gerçekten de Sicilya-Malta-Tunus çizgisi bir anlamda Doğu Akdeniz’in büyük Akdeniz’e açılan kapısıdır. Doğru yanıt A'dır.

Şunu söylemek yanlış olmaz: Bu dünya aynı zamanda Doğu Akdeniz merkezli bir dünya, sosyolog Max Weber’in deyişiyle “bir kıyısal uygarlık” olma özelliği taşıyordu. Doğu Akdeniz’in dışında, Batı Akdeniz ve Karadeniz’de de koloniler vardı ama asıl örüntü, asıl dokuma Doğu Akdeniz’deydi. Doğru yanıt B'dir.

Bizde Akdeniz dendi mi akla asıl adı Cevat Şakir Kabaağaçlı olan Halikarnas Balıkçısı (1886-1973) gelir. Gençliğinde Robert Kolej ve Oxford Üniversitesi gibi seçkin kurumlarda eğitim almasına karşın kendisine aktarılan Batı kültürünün imbiğinden geçirilmiş bilgileri olduğu gibi benimsemeyip dışarıdan birisi gibi sorgulamış, bu tutumu nedeniyle zamanla bir bilim insanı olmak yerine daha çok kendi kendini yetiştiren bir aydın kimliği kazanmıştır. Balıkçı, düşünce suçundan çarptırıldığı kalebentlik cezası ile kendisine dayatılan aykırı bir yaşam biçimini benimseyerek Bodrum’a yerleşmiş ve yaklaşık çeyrek yüzyıl orada yaşamıştır. Doğru yanıt C'dir.

Akdeniz aynı zamanda bir adalar denizidir. Ancak bu adalar büyük ve küçük adalar olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Kıbrıs, Rodos, Girit, Sicilya, Malta, Korfu, Cebelitarık gibi büyük ve/veya stratejik kimi adalar Venedik’in deniz imparatorluğundan beri hemen her dönemde dış etkilere açık ve çok önemli bir rol oynamışlardır. Batı Akdeniz’de İspanya yarımadası açıklarındaki Balear adaları ile Korsika ve Sardinya hem karayla bağlantıları açısından hem de stratejik bakımdan elverişsiz konumları nedeniyle genel olarak tarihte pek bir önem taşımamışlardır. Doğru yanıt D'dir.

Doğu Roma İmparatorluğu’nun yaşamını jeostratejik anlamda elverişsiz bir coğrafyada zaman zaman çok güçlü barbar akınlarına karşın sürdürebilmesinin ardında, eskisinden ve Batı Roma İmparatorluğu’nda sürdürülmek istenenden farklı bir savunma stratejisini benimsemesinin etkisi büyüktür. Doğu Roma İmparatorluğu sınırlarını kalın çizgilerle çizip sağlam surlarla örmek yerine esnek bir savunma anlayışını benimsemiş, daralıp genişleyerek düşmanlarını bünyesine alıp eritmeyi amaçlamış ve bunun sonucu olarak yüzyıllarca ayakta kalmayı başarmıştır.  Doğru yanıt A'dır.

Romalılar denize de kendilerinden önceki bütün uygarlıklardan daha çok egemen olmuşlardı. Bu yüzden Romalılar Akdeniz’den özgüvenle Bizim Deniz (mare nostrum) diye söz edebilmişlerdir. Braudel’in deyişiyle, Roma’nın Akdeniz’e vurduğu “kilit” işte böyle bir kilitti. Doğru yanıt B'dir.

İtalya, her iki kıyısı da Akdeniz’de tek yarımadadır. Bu oldukça dar ülkenin biri doğuda, bir batıda olmak üzere kuzeyden güneye uzanan birer kıyısı vardır. İtalya coğrafyası yalnız bu iki yanındaki Akdenizler arasında değil, aynı zamanda kuzey güney doğrultusunda da ikiye bölünmüştür: Doğuda Adriyatik boyunca uzanan kuzey İtalya ile Tiran Denizi boyunca konumlanan güney İtalya, batıdaysa Yukarı Deniz ve Aşağı Deniz olarak bilinen bölgelerdeki kıyılarının birbirine rakip olduğu yerler. Doğru yanıt D'dir.

Paragrafta vurgulandığı üzere, kendini tüm insanlık tarihinin ve medeniyetin merkezine koyarak, diğer toplum ve kültürleri bu anlayış üzerinden değerlendiren benmerkezci tarihçilik anlayışı, medeniyete öncülük eden toplumlar ve coğrafya değiştikçe farklı çağlarda, farklı çıkarımlarda bulunulmasına yol açacaktır.

15. yüzyılın Doğu dünyasında İnbi Haldun, 20. yüzyılın Batı dünyasında ise Mcneill, tarih bilimine katkıları olan kimseler olsalar da Akdeniz dünyasının kavramlaştırmasıyla ilgili temel kaynakları Pirenne, Braudel ve Goitein vermişlerdir.

Paragrafa göre Akdenizlilik etnik ya da coğrafi bir kaynaktan gelmez. Herhangi bir geleneğin devamı ya da en parlak dönemi, üstünlük göstergesi değildir. Akdenizlilik ortak bir kaderin, hayatın ve tercihin paylaşımıdır.

Latince kökenli olan bu sözcük, Akdeniz’i tanımlamak için medi (medius, orta), sözcüğü ile terra (kara) sözcüğünün birleşmesiyle türetilmiş ve “karaların ortasında” anlamında kullanılmıştır.

On altıncı yüzyılda ve özellikle 1534-1545 dönemindeki bu üstünlük, Osmanlı İmparatorluğu’nun Barbaros’un öncülüğünde, Kuzey Afrika korsanlarıyla dayanışma içinde Sicilya-Malta-Tunus çizgisinden batıya sızarak dengeleri altüst etmesiyle sağlanmıştır.

Ne zaman Akdeniz dünyasının iki yarısından söz edilecek olsa, bu iki yarının simetrik olduğu gibi yanlış bir varsayım yapılır. Bu varsayımın neden yanlış olduğunu anlamak için çok gerilere, Antik Çağ’a uzanmak gerekir. Akdeniz dünyasını gerçek anlamda bir dünya yapan Roma İmparatorluğu olmuştur. Roma egemenliği Akdeniz’e gözle görülür bir bütünlük vermiştir. Bunun göstergesi Roma mimarisinin bugün de Akdeniz’in hemen her bölgesinde gözle görülür suyolları, sarnıçlar, hamamlar, köprü ve yollar, tiyatrolar, stadyumlar gibi önemli izleridir.

Yukarıdan anlaşılacağı gibi, Roma öncesi Akdeniz dünyasında Fenike ve Yunan yayılmacılığı büyük ölçüde karaya değil denize dayanmaktadır. Liman kentleri koloniler arası ilişkide kilit önemdedirler. Bu durum Akdeniz dünyasının tüm sosyal, kültürel ve ekonomik şartlarını belirleyen etken olmuştur.

Antik Yunan dünyasına son biçimini veren Büyük İskender, bir anlamda Doğu Akdeniz’de, daha sonra ise Roma’ya örnek olabilecek bir siyasal tasarımın nereye kadar gidebileceğinin de ipuçlarını vermiştir. Büyük İskender’in eski uygarlıkların beşiğinde kalıcı kılmayı başaramadığı tasarımı, Roma daha sonra Batı Akdeniz’in görece el değmemiş alanında gerçekleştirmiştir.

Soruda da belirtildiği üzere, tarihe yöne vermiş medeniyetlerin çoğu, bulundukları coğrafyanın getirdiği avantajları değerlendiren medeniyetler olmuştur. Bu bakımdan, nasıl antik Yunan tarihçisi Herodot bir zamanlar Mısır’ı, Nil’in insanlığa bir armağanı olarak nitelemişse, Antik Çağ dünyası da Ege Denizi’nin bir bağışıdır. Ege Denizi sırf bu özelliği yüzünden Doğu Akdeniz’de ayrıcalıklı bir yer sahibi olagelmiştir.

Düşünce suçundan çarptırıldığı kalebentlik cezası ile kendisine dayatılan aykırı bir yaşam biçimini benimseyerek Bodrum’a yerleşen; yaklaşık çeyrek yüzyıl orada yaşayan ve Halikarnas Balıkçısı olarak tanınan edebiyatçımız Cevat Şakir Kabaağaçlı’dır.

Roma çağı haritaları aslında birer yollar haritası olma özelliğini taşır. Bu yollar ve haritalar sayesinde Romalılar denize de kendilerinden önceki bütün uygarlıklardan daha çok egemen olmuşlardı. Bu yüzden Romalılar Akdeniz’den özgüvenle Bizim Deniz diye söz edebilmişlerdir.

Akdeniz dünyasında rastlanılan bütün imparatorlukların kökeni Roma İmparatorluğu’na dayanır. Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonraki yüzyıllarda Roma İmparatorluğu toplumsal belleklerdeki yerini hep korumuştur.

Bizans İmparatorluğu’nun son yüzyıllarında iki İtalyan şehir devleti, Ceneviz ve Venedik gittikçe yoğunlaşan bir rekabet içine girerek Doğu Akdeniz ve Karadeniz’de iktisadi etkilerini artırdılar. Sırf bu yüzden bazı tarihçiler bir Venedik İmparatorluğu’ndan bile söz ederler.