AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI

Akdeniz dünyasının kavramsallaştırılmasıyla ilgili en temel yapıtları Fernand Braudel, Henri Pirenne, Shlomoh Dov Goitein gibi tarihçiler yirminci yüzyılda Batı’da kaleme almıştır. Doğru cevap B’dir.

Ünlü Osmanlı kartografı ve denizcisi Piri Reis on altıncı yüzyılda yaşamıştır. Doğru cevap D’dir.

Akdeniz (Mediterraneum) sözcüğünün aslı iki kara arasındaki deniz anlamına gelmektedir ki burada Avrupa ve Afrika kıtaları kastedilmektedir. Doğru cevap C’dir.

Bu coğrafyanın ortak özelliği, iklimden çok bitki örtüsünde kendini ele verir: Kuzeyden güneye giderken bu iklim kuşağı ilk zeytin ağacıyla başlar, son zeytinin bittiği, palmiyelerin artık öbekleştiği anayurduna kadar sürer. Doğru cevap D’dir.

Biz bugün Adriyatik’e bir zamanlar Venedik Körfezi dendiğini kitaplardan öğreniyoruz. Doğru cevap A’dır.

İtalya, her iki kıyısı da Akdeniz’de tek yarımadadır. Bu oldukça dar ülkenin biri doğuda, bir batıda olmak üzere kuzeyden güneye uzanan birer kıyısı vardır. Doğru cevap E’dir.

Ne zaman Akdeniz dünyasının iki yarısından söz edilecek olsa, bu iki yarının simetrik olduğu gibi yanlış bir varsayım yapılır. Bu varsayımın neden yanlış olduğunu anlamak için çok gerilere, Antik Çağ’a uzanmak gerekir. Akdeniz dünyasını gerçek anlamda bir dünya yapan Roma İmparatorluğu olmuştur. Roma egemenliği Akdeniz’e gözle görülür bir bütünlük vermişti. Bunun göstergesi Roma mimarisinin bugün de Akdeniz’in hemen her bölgesinde gözle görülür suyolları, sarnıçlar, hamamlar, köprü ve yollar, tiyatrolar, stadyumlar gibi önemli izleridir. Doğru cevap C’dir.

Biz hep var olduğunu sansak da Akdeniz yaklaşık 150 milyon yıl önce Avrupa ve Afrika kıtalarının ayrışıp birbirinden uzaklaşmasıyla oluşmuş. İlkin bu çatlakta kuru bir göçük oluşmuş, sonra onu sular basmış, deniz olmuş, bütün bunlar ilk insan Akdeniz coğrafyasına geldiğinde çoktan olup bitmişmiş. Doğru cevap E’dir.

Asıl adı Cevat Şakir Kabaağaçlı olan Halikarnas Balıkçısı’nın ister roman ya da öykü, ister deneme ya da inceleme olsun, tüm yapıtlarının ortak özelliği onun Akdeniz odaklı yaşam felsefesini ve coşkusunu yansıtmalarıdır. Bu yapıtlar, alışılmadık kurgularına ve biçem özelliklerine karşın, ya da belki de bu yüzden, yazınımızı yenileştirip gençleştirici bir işlevi yerine getirmişlerdir. Üstelik yansıttıkları içerikle bir kuşak üzerinde çok etkili olmuş ve başta Azra Erhat, Sabahattin Eyuboğlu, daha sonra genişleyen halkalar halinde Melih Cevdet Anday, İsmet Zeki Eyüboğlu, Bedri Rahmi Eyüboğlu ve Vedat Günyol gibi isimlerin katılımıyla ülkemizde yakın geçmişte doğmuş en özgün düşünsel akım sayılabilecek Mavi hareketine yol açmıştır. Mavi hareketi, tıpkı Balıkçı örneğinde görüldüğü gibi bir düşün çizgisini, geziyi ve gözlemi öne çıkaran yaşam pratiği ile birleştirmesiyle ülkemizdeki diğer düşünsel akımlardan ayrılır. Doğru cevap D’dir.

Halikarnas Balıkçısı’nın ölümünden birkaç yıl önce, 1969 yılında, üyesi bulunduğu Dünya Düşünce Adamları Komitesi (L’Astrado)’nun genel sekreteri Louis Bayle’a gönderdiği ve Altıncı Kıta: Akdeniz başlığıyla yayımlanan mektubu ve onu izleyen, yabancı okurlar için kaleme aldığı ancak ölümünden hemen sonra yayımlanan Akdeniz’in Ebedi Gençliği adlı yazısı, Balıkçı’nın özgün düşüncesini anlamak için bize çok elverişli bir başlangıç noktası sağlamaktadır. Balıkçı’nın Akdeniz’i Altıncı Kıta olarak nitelemesi çığır açacak niteliktedir. Balıkçı’dan önce pek çok bilim ve düşün insanı Akdeniz’in üç kıtanın kesiştiği bir coğrafyada bulunan bir deniz olması nedeniyle insanlık tarihi açısından önemini vurgulamıştı.Doğru cevap A’dır.

Marc Bloch ve Lucien Febvre’in başını çektiği Annales Okulu, daha çok siyasal ve askeri olayları ve tarihi yapan yönetici kişiler yerine, uzun dönem devam eden yapısal etkenleri ve özellikleri öne çıkaran, isimsiz kitlelerin gündelik yaşamına ve anlayışına öncelik veren özgün yaklaşımıyla tarih yazımına yeni bir soluk getirmiştir. Yanlış olan yanıt B’dir.

Akdeniz (Mediterraneum) sözcüğünün aslı iki kara arasındaki deniz anlamına gelmektedir ki burada Avrupa ve Afrika kıtaları kastedilmektedir. Doğru yanıt D’dir.

Büyük ölçüde kendi kaynaklarından beslenen ve dolayısıyla kendine oldukça yeterli olan Akdeniz dünyası aynı zamanda kendisi için yaşamsal önemdeki kıyıları arasındaki deniz taşımacılığını da büyük ölçüde kendi gemileriyle gerçekleştiriyordu. O dönemde doğu-batı ekseninde bir ucundan diğer ucuna yaklaşık 60 günde yolculuk edilen, kuzey-güney geçişi ise yaklaşık iki hafta süren bu beşeri ve iktisadi coğrafya, yaklaşık 60-70 milyonluk bir nüfusu barındırıyordu. Bu nüfusun yarısından biraz çoğu batıda, gerisi doğuda bulunuyordu. Başka bir deyişle bu nüfus Akdeniz dünyasında aşağı yukarı dengeli bir biçimde dağılmıştı. Yanlış olan yanıt E’dir.

Roma İmparatorluğu bütün Akdeniz Dünyası’nı siyasal bir çatı altında birleştirmiş tek imparatorluktu. Doğru yanıt C’dir.

Batı Roma İmparatorluğu’nun oluşumuna ev sahipliği yapmış Akdeniz’in batı yarısı, Roma dönemi öncesi düşük kentleşme oranı, nüfus ve uygarlık düzeyleri ile neredeyse sıfırdan başlayarak biçimlendirilmeye açık yeni bir coğrafyaydı. Roma İmparatorluğu, savaş yöntemiyle bir yandan topraklarını genişleterek bir yandan da köle edinerek, bu coğrafyada büyük çiftliklere dayalı tarımı geliştirmiş ve özünde köleciliğe dayanan iktisadi ve toplumsal bir sistem kurmuştur. Buna karşılık, Doğuya doğru yayılma sürecinde aynı İmparatorluk, büyük ve köklü uygarlıklara ev sahipliği etmiş bu coğrafyada hazır bulduğu neredeyse kemikleşmiş yerel güç ve örgütlenme biçimleriyle uzlaşı arayışına girmiştir. Roma İmparatorluğu batıda yeni bir ekonomi ve toplum düzeni kurarken, doğuda yerleşik iktisadi ve toplumsal alışkanlıkları bir adım daha ileri götürmüş ve onlara yeni bir siyasi biçim vermekle yetinmiştir. Sonunda, merkezi gücün bütün Akdeniz dünyasını tek bir imparatorluk halinde hem korumak hem de yönetmekte etkili olamayacağı anlaşıldığı zaman, Akdeniz dünyasının tarihindeki bu tek imparatorluk ortasından ikiye bölünerek bağrında taşıdığı farklılığı dışa vurmuştur. Bölünmeden bir süre sonra, köleciliğin anayurdu olan Batı Roma İmparatorluğu, yeni toprak ve köle bulmakta karşılaştığı tıkanıklık ve bunun ekonomik etkileri nedeniyle çökmüş, buna karşılık altyapısı yaygın köleciliğe dayanmayan, nüfus ve kaynakları açısından daha varsıl Doğu Roma İmparatorluğu yoluna devam edebilmiştir. Doğru yanıt A’dır.

Sicilya-Malta-Tunus çizgisi bir anlamda Doğu Akdeniz’in büyük Akdeniz’e açılan kapısıdır. Aslında yüzeysel anlamda dar olan bu alana sırf jeostratejik öneminden ötürü zaman zaman Orta Akdeniz denmesi bu yüzdendir. İspanya açısından, bardağı taşıran son damla, 1560’larda bu dar alanın egemenliğinin gücünün doruğundaki Osmanlı İmparatorluğu’na geçmesiydi. Ancak, bilindiği gibi, bu alanda Osmanlı egemenliği bir kural olmaktan çok bir istisnaydı. Bu bakımdan, Tunus, Malta, Sicilya çizgisini Doğu Akdeniz’in yapısal batı sınırı diye almak yanlış olmaz.  Doğru yanıt D’dir.

Kartaca’nın Roma’ya yönelttiği tehdit güneyden kuzeye yönelik bir tehditti. Akdeniz tarihinde Roma İmparatorluğu’nun Kartaca’yı yenilgiye uğratmasıyla birlikte kuzey-güney doğrultusunda bir kırılmanın önü uzun süre için alınmış oldu. Doğru yanıt B’dir.

Gerek Batı Akdeniz gerekse Karadeniz adalar açısından oldukça yoksul coğrafyalardır. Batı Akdeniz’de İspanya yarımadası açıklarındaki Balear adaları ile Korsika ve Sardinya hem karayla bağlantıları açısından hem de stratejik bakımdan elverişsiz konumları nedeniyle genel olarak tarihte pek bir önem taşımamışlardır. Doğru yanıt C‘dir.

Halikarnas Balıkçısı ölümünden birkaç yıl önce, 1969 yılında Louis Bayle’a gönderdiği ve Altıncı Kıta: Akdeniz başlığıyla yayımlanan mektubu ve onu izleyen, yabancı okurlar için kaleme aldığı ancak ölümünden hemen sonra yayımlanan Akdeniz’in Ebedi Gençliği adlı yazısı, Balıkçı’nın özgün düşüncesini anlamak için bize çok elverişli bir başlangıç noktası sağlamaktadır. Balıkçı, Akdeniz’in kendisini ayrı bir kıta diye nitelendirerek, aşağı yukarı Braudel’in Akdeniz’i tarihin uzamı olmaktan çıkarıp öznesine dönüştüren eyleme benzer bir değişim gerçekleştiriyordu. Doğru yanıt E’dir.

Başta sanayileşmiş İngiltere olmak üzere Avrupa bölgeye farklı bir bakışla yaklaşmış, Akdeniz’deki Marsilya, Livorno ve Trieste gibi limanlardan hareketle Doğu Akdeniz’de erişebileceği bir dizi liman kentinin gelişmesine çeşitli serbest ticaret anlaşmalarıyla hız kazdırmışlardır. On dokuzuncu yüzyılda, kimi kökleri tarihin derinliklerinde kaybolmuş İskenderiye, İzmir, Selanik ve Trabzon gibi yeniden canlanan, kimi de Port-Said, Beyrut, Patras, Samsun, Mersin, İskenderun gibi neredeyse hiç yoktan gelişen bir öbek liman kentinin yıldızı parlamıştır. Doğru yanıt A’dır.