AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI - Deneme Sınavı - 17

İç Kale'deki sarayı yaptıran Artuklu hükümdarı Nasıreddin Mahmud (1201-22) için Artuklu Sarayı başmühendisi İsmail b. Rezzaz el-Cezerî(?-1206) tarafından 1205'te Diyarbakır'da yazılmış ve resimlenmiş, birçok ilginç alet ve mekanik eşyaların resimlerini içeren Kitâb fî ma’rifeti’l-hiyeli’l-hendesiyye (kısaca Otomata) adlı eserin en erken tarihli kopyası İstanbul'daki Topkapı Sarayı Kütüphanesi bulunur. Özellikleri anlatılmış ve çizimleri yapılmış aletlerin çoğu büyük olasılıkla 13. yüzyıl başında, asılları belki de Artuklu Sarayı'nda bulunan insan ve hayvan tasvirli eserlerdir. Saatlerden sıvı kaplarına kadar çok çeşitli aletler betimlenmiştir. (Resim 6.98) Diyarbakır Sarayı yalnız resimli el yazmalarıyla değil, çeşitli el sanatı örnekleriyle de aynızamanda adeta bir güzel sanatlar okuludur. Özellikle tunçtan ve pirinçten yapılmış bu eserler arasında davullar, kandiller, ibrikler, mangallar, taslar, aynalar dikkati çeker.

Kubbetü’s -Sahra Emevilerin ilk anıtsal yapısıdır.

İslâm dünyasında soyut süsleme Samarra Sarayında ortaya çıkmaya başlamıştır.

Innsbruck Müzesi’ndeki İskender’in göğe çıkışı sahnesinin betimlendiği düşünülen mine işi madenî tas Artuklu dönemine aittir.

Mekân ve kubbe tasarımı açısından en gelişmiş cami Bursa Ulu Camisidir.

İspanya’da Halifelik döneminin en önemli sarayı Medinetü’z-Zehra Sarayıdır.

İslâm dünyasındaki ilk cami yapısı Şam Emeviyedir.

Anadolu’da günümüze gelebilen en erken tarihli kervansaraylar Selçuklu dönemine aittir.

Fatımî Döneminde en büyük cami kent merkezinde yer almaz.

Nasrîler döneminin en önemli yapısı Elhamra Sarayıdır.

Kaya kristalinden yapılmış eserler en çok Eyyubî Döneminde görülür

Emevîlere en parlak dönemlerinden birini yaşatan Abdülmelik zamanında (685 -705) Fas’ın 682’de fethiyle Mağrip’in önemli bir bölümü denetim altına alındı. 691’de Kudüs’te ilk anıtsal İslâm yapısı olan Kubbetü’s-Sahra inşa edildi. Sekizgen planlı ve büyük bir kubbeyle örtülü yapı mimari özellikleriyle, her ikisi de Kudüs’te bulunan Hz.İsa için yapılmış Kenisetü’l-Kıyamet (Kutsal Mezar) ve Kubbetü’s-Suud (Göğe Yükseliş) kiliseleri gibi Bizans dönemine ait anıtsal yapılardan etkilendi.

Abdülmelik, o zamana dek kullanılan tasvirli Sasani ve Bizans taklidi sikkelerin yerine Arapça yazılı sikkeler bastırttı ve Arapça resmi dil olarak kabul edildi. Abdülmelik’in başlattığı yapım etkinlikleri oğlu I. el-Velîd zamanında (705 -15) sürdürüldü.

Kubbetü’s-Sahra’nın ve Şam Emeviye Camisi’nin Bizans ve Sasani etkili ünlü mozaiklerinde figürlü bezemeye yer verilmemiştir. Emeviye Camisi’nde, avludaki bezemelerin yanı sıra, duvarlarında boydan boya uzanan panoya adını vermiş Barada nehri, ağaçlar ve bitkisel motifler, çok katlı değişik yapılarla
süslenmiştir.

Halife Hişam b. Abdülmelik’in (724 - 43) ölümünden kısa bir süre sonra Emevî sülalesi, halifelikte hak iddia eden ve Haşimîler olarak da bilinen Abbasîler tarafından 750 yılında ortadan kaldırıldı. Başkent Suriye’den doğudaki Irak’a, Bağdat’a, taşındı ve böylelikle İslâm sülalelerinin en uzun ömürlülerinden
biri olan, Orta Çağ’ın siyasal ve özellikle kültürel açıdan en parlak dönemine damgasını vuran Abbasî İmparatorluğu’nun temelleri atıldı.

Samarra, 836 -884 yılları arasında İmparatorluğun başkenti oldu. Halife el-Mütevekkil (847 - 861), eski çağların zigguratlarına öykünen ve Malviya adı verilen sarmal minareli Samarra Ulu Camisi’ni 848 - 852 yıllarında inşa 
ettirdi. Samarra’nn önemli yapılarından biri de, en erken tarihli türbe olan Kubbetü’s Süleybiyedir.

Abbasîlerde süsleme örneklerine baktığımız zaman, Samarra’da somuttan soyuta ve yüzeyselden eğri kesime doğru gelişmiş üç farklı üslûpta (A, B ve C) alçı üzerine bitkisel bezemenin yaygın kullanım alanı bulduğu görülür. Samarra’daki Balkuvara Sarayı’nda (854) bu süslemelerin en çarpıcı örneklerine yer verilmiştir. Bu yeni süsleme anlayışı özellikle Mısır ve İspanya’da hem alçıda hem de ahşap türünde diğer malzemelerde zengin örneklerle temsil edilmiştir. Bunu, saraylarda ve el sanatı ürünlerindeki örnekleriyle figürlü bezeme ve farklı çeşitlemeleriyle yazı ( hat) izler.

Abbasîlerin Suriye ve çevresinde yaptığı katliamdan saray ailesinden tek kurtulan kişi olan I. Abdurrahman (756 -788) uzun bir yolculuktan sonra İspanya’nın güneyine sığındı ve Endülüs olarak anılan bölgeyi bağımsız bir emirlik haline getirdi. Aslında İspanya ve çevresindeki fetih hareketleri
Emevîler döneminde başlamıştı. Tarık bin Ziyad (öl. 720) Tanca (Mağribü’l- Aksa) valisiyken 711’de Toledo’ya dek ilerleyerek, İspanya’nın güneyindeki büyük kentleri almayı başarmıştı; ardından Mağrip Bölgesi Valisi Musa Bin Nusayr’la birlikte Pirenelere kadar gitmeleriyle Endülüs bölgesinde yeni bir
uygarlığın temelleri atılmıştı. Emevîlerin ardından çok sayıda Berberi kavimler Kuzey Afrika’dan gelerek Endülüs’e yerleşti.

Elhamra Sarayı, havuzlu avlular çevresinde yer alan planı, alçı mukarnas bezemelerin alçı kubbelerinde oluşturduğu ışık ve gölge oyunları , duvarlara yazılan şiirleri ve alçı bezemeleri ile Batı Akdeniz İslâm Sanatın en etkileyici yapısı oldu ve on dokuzuncu yüzyılda Avrupa mimarisini etkiledi.

Fatımîler, Hz. Ali’nin soyundan geldiklerini ve bu nedenle halifeliğin gerçek sahipleri olduklarını iddia ederek adlarını Peygamber’in kızı ve Hz. Ali’nin eşi Fâtıma’dan almışlardır. Fatımîler İsmâ’ilî Şi’î hareketini, tüm baskılara karşın Kuzey Afrika’da yaymışlardır. Fatımî halifeliği, İfrikiye’de bulunan Rakkada şehrinde güçlü bir şekilde ortaya çıktı ve 910’da Aglebî hanedanlığını ele geçirdi. İlk Fatımî başkenti, 914’te Ubeydullâh el-Mehdî’nin (909 - 934) kurduğu Mehdiye oldu. Kentin değişik kurgusu bölgedeki diğer kentlere örnek oldu. Emevi ve Abbasi kentlerinden farklı olarak artık kent merkezinde
cami değil, halifenin sarayı yer alıyor ve ana cami surların yakınında bulunuyordu. Görkemli bir uygarlığa damgasını vurmuş olan Fatımî sülalesi, 1171 yılında Selâhaddin Eyyubî tarafından ortadan kaldırılmıştır.