AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI - Deneme Sınavı - 7

Demir Çağında bulunan tek yazılı kaynak Batı Anadolu’da Troia'da, Troia 7b tabakasında bulunan M.Ö. 12. yüzyıla tarihlendirilen çift dışbükeyli, üstünde Luvi dilinde hiyeroglifler bulunan bronz mühürdür. İleride başka yazılı kaynakların da bulunabileceğine ilişkin ümit ışığı veren bu mührün bir tarafında, mesleği yazıcılık olan bir erkeğin adı, öbür tarafında da bir kadının adı yazılıdır. Bu tip mühürler, M.Ö. 13. yüzyılda, Hitit Büyük İmparatorluğu Çağı'nda kullanılmıştır.

Miken Krallığının denizlerde gücünü yitirmesi ve Karanlık Çağa geçişi başlatacak Deniz Kavimleri Halklarının Doğu Akdeniz, Mısır’ı istila etmeleri Akdeniz’de bir kırılma noktasıdır. İlk kez Mısır yazıtlarında kaydı geçen ve tam olarak tanımlanamayan Deniz Kavimleri, M.Ö. 13. yüzyıl sonundan başlayıp 12. yüzyılda yoğunluk kazanan ve Ege’den Doğu Akdeniz kıyılarına doğru göç eden kavimlere verilen isimdir.

Yukarı Mısır’da Thebes (Teb) bölgesi aristokrat mezarında bulunan bir duvar resmi Antalya Gelidonya burnunda batmış olan Geç Tunç Çağı gemisi (M.Ö. 12. Yüzyıl)
Gelidonya batığında bulunan bakır külçelerin diğer ürünlerle birlikte firavuna sunulduğunu gösterirken, Doğu Akdeniz’in kendi içinde Suriye, Filistin, Mısır ülkesi arasında yoğun bir ticari takası belgeler. Gelidonya gemisi Doğu Akdenizlidir, olasılıkla Kenan ülkesi limanlarından birinden yola çıkmıştır.Gelidonya gemisinin kargosu  dönemin metal hammadde ve işlemesi konusunda önemli bilgiler içerir. Her biri 25 kilo ağırlığında bakır külçeler Kıbrıs, Solea (Güney Lefkoşa, Solya) kökenlidir. Ayrıca
yuvarlak bakır, dikdörtgen kalay külçeler de bulunmuştur. Geminin kargosunda tunç işliğinde kullanılmak üzere el aletleri, dökme aletleri, hançer, kalem, bıçak, çekiç, dökmede kullanılan özel taş ve örs demir çağı teknolojisi öncesinde de bu aletlerin kullanıldığını gösterir.

M.Ö. 14. yüzyıl sonuna tarihlendirilen ve içinde altından Nefertiti kutsal böceğinin (scrab) de bulunduğu Akdeniz’in en erken ticari gemilerinden biri olan Uluburun Gemisi kargosu da çok çeşitli takas ürünlere sahiptir. Metal külçeler yanı sıra cam külçeler, Kenan ülkesi ticari amforaları yanı sıra ticari ürünler, bol miktarda lüks tüketim hammaddesi (özel parfüm için terebentin reçinesi, ham ve işlenmiş fildişi, abanoz ağacı parçaları, sırlı seramik parçalar, cam boncuklar, kehribar) içerir.

Hitit Krallığı başkenti Hattuşa da M.Ö. 12. yüzyıl başında tahrip edilmiştir, sonraki yazılı kaynaklarda Muşki olarak nitelendirilen bu göçlerle gelen kavim, Asur sınırlarında da görülmüş, yaklaşık M.Ö. 1112-1074’lerde o bölgedeki değişimlerle ilişkilendirilmiştir. Troia, ardından Hattuşa ve takibinde Asur’u yıkan bu kavimlerin oluşturduğu yeni coğrafya ilginçtir. Ayrıca kuzeybatı Anadolu’ya da yerleştikleri Homeros’un İlyada adlı eserinde (II.863, 845) geçer. Adı geçen kavimlere ilişkin belgeler, Orta Anadolu’da Frigler ve Trakya’da Trak’ların Sakarya bölgesinde oturduklarını yazar. Bu bilgi tarihçi
Strabon’un da (XIV.680–68) Troia zaptından sonra Troas bölgesinin Frig kontrolü altına geçtiğinden bahsedişi ile örtüşmektedir.

Kıta Yunanistan’da başlangıçta Akhalıların topraklarında üretilen ve adını Mikenai kentinden alan Miken seramikleri Batı Anadolu yerleşimlerinin tarihlendirmesi için önemlidir. İç bölgelerde yayılımı, yerel taklitlerinin yapılması, Milet gibi Miken yerleşimi olan bir merkezde bulunan fırınlar ve bu bölgeden Batı Anadolu’nun farklı bölgelerine ihracı kronolojik olarak tarihlemelere yardım eder. Müskebi (Bodrum), Milet (Değirmentepe), Efes (Ayasoluk), Panaztepe (Menemen) nekropollerinde bulunan Miken seramik örnekleri Geç Tunç Çağı’nda Batı Anadolu’nun toplumu ve ekonomik düzeyleri hakkında bilgi verir. Dorylaion (Şarhöyük) bunlardan birisi değildir.

Geometrik çağa ait iyi korunmuş tapınak mimarisi örneği Girit’de Apollo Dreros tapınağıdır. 10.8x7.2 m.lik ölçüleriyle çok büyük olmayan en erken Yunan tapınağı planıdır. Tapınağın bir sonraki evresinde, M.Ö 650’lerde ahşap üzerine tunç
kaplama (sphyrelaton) yapılmış heykeller arasında tanrı ve tanrıçalardan Apollo, Leto ve Artemis heykelleri bulunmuştur.

M.Ö. 1050–850 tarihlenen ve değişim öncesi Hitit Krallığı’nda görülen geleneksel üslubun yansıdığı Malatya Arslantepe’deki dini bir konunun işlendiği stelde, Hitit Kralı Sulumeli Hava Tanrısına sunu yapmaktadır. Hitit kabartma sanatının bir uzantısı şeklinde işlenmiş eserde figürler arası boşluklar, figürlerde ucu kıvrık asa ve  yakkabılar, boynuzlu konik şapka, savaş arabası betimlemesi ve krallık mührü gibi konular geleneksel sanatla benzerlikleri oluşturur.

Diğer önemli bir Anadolu krallığı olan Urartular M.Ö. 1. bin başlarında Van gölü ve çevresinde önemli bir devlet kurarlar. Hurri dilini kullanırlar. Urartular Hititlerle çağdaş olan büyük bir krallığa sahip iken M.Ö. 9. yüzyılda daha küçülmüş olarak Asurlulara rakip bir güç olarak ortaya çıkarlar. Urartu Krallığının güçlü bir devlet oluşu Kral Menua (M.Ö. 810–780) dönemine denk düşer. Sonrasında Argisti (M.Ö. 780-760) ve özellikle II.Sardur (M.Ö. 760-730) zamanında Geç Hititlerle birlikte Ortadoğu’nun mühim 
merkezlerinde hakimiyet kurmuşlardır. Akdeniz’le ticaretin kapısı olan Suriye limanları ve şehirlerin yönetimini Geç Hitit Krallığı ile ellerinde tutan Urartular, M.Ö. 8. yüzyılda kurdukları ticari ilişkilerle Yunanistan ve İtalya’da Etrüsk merkezlerine ürün ihraç ederler.

Erken Demir Çağı’nda Ankara, Polatlı yakınlarında Gordion (Yassıhöyük) antik kentinde yerleşmiş diğer bir grup Frigler’dir. Kentin Frig yerleşimi M.Ö. 950 -800 yılları arasında anıtsal mimari ile belgelidir. Friglerin bölgede hâkimiyet kurduğu dönem Orta Frig Çağıdır. (M.Ö. 950 -800). 8.yüzyılın sonunda Kral Midas’ın hâkimiyeti altında Gordion kültürel açıdan en üst noktaya ulaşır. Özellikle Anadolu’da diğer bölgelerde de görülen, kuzeybatı göçleri ile Traklar üzerinden gelen kavimlerin getirdikleri üslûp olarak bilinen kazıma veya baskı bezemeli seramik grupları mevcuttur.

M.Ö 3000 yıllarında Anadolu, M.Ö 2500–2000 yıllarında Girit, Ege ve Yunanistan Tunç Devrine girer.

Gelidonya ve Uluburun batıklarından çıkan buluntular Bodrum Arkeoloji Müzesinde korunmaktadır.

Kuzeybatı Anadolu’da Çanakkale’nin 25. km. güneyinde yer alan ve Hitit metinlerinde Wilusa diye geçen Troia Krallığı’nın da aynı zamanlara tarihlenen yerleşiminde (Troia 7a) benzer etkiler aldığı görülür.

Akdeniz’de özellikle Geç Tunç’dan Erken Demir Çağı’na dönüşümü kronolojik olarak yaşam katmanları ile belgeleyen Troia, bugün Hisarlık adıyla bilinir.

Geleneksel dikdörtgen bir yapı tipi olan megaron da tapınak mimarisinde kullanılmaya devam eder.

Protogeometrik çağda nadir örneklerde figür uygulaması görülür.

Sanatta Protogeometrik Dönem olarak bilinen M.Ö. 1000-900 yıllardaki değişimlere en güzel örnekleri Euboia (Eğriboz) adasında Lefkandi yerleşimi sunar.

Urartu sanatında, Asur etkili aslan figürleri Urartulara has bir çizgiselliği içerir. Bu etkiler daha sonra Yunan sanatında doğunun egzotik hayvanlarının Orientalizan tarzda uygulamasında görülecektir.

Erken Demir Çağı’nda Ankara, Polatlı yakınlarında Gordion (Yassıhöyük) antik kentinde yerleşmiş bir grup Frigler’dir.

İtalya’nın Demir Çağı kültürü olarak ilkleri oluşturan Villanova Kültürü M.Ö. 1100-700’lerde Kuzey İtalya’da Bologna bölgesinde görülür. Sonraki çağlarda bu bölgede yaşayan Etrüsk kültürünün saptandığı kentlerde (Veii, Tarquinia, Vulci, Cerveteri) Villanova kültürü etkileri belirlenmiştir.