AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI - Deneme Sınavı - 3

Fenikelilerin etnik kökenleri hala çözülememiş bir gizemdir. Zaten bu sorunun cevabının bulunması hiç de önemli değildir, çünkü Fenikelileri etnik kökenleriyle değil, coğrafi olarak yerleştikleri bölgeyle ve buradan yola çıkarak Akdeniz kıyıları boyunca yaptıkları ticari faaliyetle özdeşleştirmek daha doğrudur. Fenike uygarlığının beşiği Kuzey Filistin’den Güney Suriye’ye kadar uzanan Doğuda Lübnan dağlarıyla sınırlı Akdeniz kıyı şerididir. Bu şeritte kurulmuş Tyre, Sidon, Byblos ve Arvad gibi bir takım önemli Fenike kentleri kıyı şeridindeki tarımsal arazilerin kısıtlı olması nedeniyle kaynaklarını ticaret aracılığıyla sağlarlar. Akdeniz’e açılmak onlar için bir gereksinimdir ve bu da beraberinde denizcilik ve gemicilik konusunda çok gelişmiş bir kültürü getirir.

Yunanlıların yabancı topraklarda yeni yerleşim yerleri aramalarının sebebi genel olarak nüfus artışı sonucu anavatanlarındaki kaynakların yetmemesi olduğu düşünülür. Apoikiai, Yunanca “evden kaynaklı” anlamına gelir. Dolayısıyla koloni kentlerinin çoğunun bir ana kenti vardır. Bu kentten yola çıkan 100-200 kişilik bir genç erkekler topluluğu Akdeniz yoluyla yeni topraklar aramaya giderler. Yola çıkmadan aralarından bir lider seçilir. Bu kişi Delphi’deki Apollon tapınağına giderek, nerede koloni kurması gerektiğini buradaki müneccimlerden öğrenir. Romalı yazar Plutark, Apollon’un bu seçilmiş lideri doğru yeri tanıma, doğru zamanı anlama, deniz aşırı yerlerdeki tanrılara ait kutsal yerleri ve kahramanlara ait gömü yerlerini tespit edebilme yetisiyle donattığını söyler.

İlk koloniler M.Ö. 8. yüzyılda daha çok yine Euboialılar tarafından kurulmaya başlanır.
Khalkisyalılar, Sicilya’da Naxos ve Leontini; Messina Geçidi’nin karşısında İtalya anakarasında ise Rhegium gibi koloni kentleri kurarlar. Batıya gidenlerden başka bazı Euboialı koloniciler kuzeye gitmeyi tercih ederler. Khalkhis başta olmak üzere Güney Yunanlı kentler, Kuzeyde pek çok yerleşim yeri kurmuşlar ve bu bölgeye şarap üretimini götürmüşlerdir. Kuzeye gidişteki en önemli nedenin ormanları bol Makedonya ve Trakya’nın, güney bölgelerin ahşap ihtiyacını karşılaması ve tahıl ithali olduğu
düşünülür.

Korinthos seramikleri M.Ö. 8. yüzyılda itibaren özellikle batıda aranan bir ticaret malı olsa da Korinthosluların zenginliği yalnızca seramiğe dayalı değildi. Korinthoslu tüccarlar gıdadan, keresteye, çatı kiremidine kadar pek çok değişik malın ihracını yapıyorlardı. Korinthos yapımı bronz ve demir silah ve zırhlar M.Ö. 700’lerde Akdeniz’de ün kazanmıştı. Yunan anakarasının tahıl ihtiyacını karşılayan en önemli merkezlerden biri olan Sicilya bu dönemde Korinthos’la sıkı ilişki içindeydi. İçlerinde büyük ihtimalle şarap, zeytinyağı ve tahıl taşınan Korinthos yapımı amforalar geç 8. yüzyıldan 3. yüzyıla kadar bütün Batı Akdeniz’e yayılmışlardır. Aynı zamanda Korinthos, Kartaca’dan gelen ve balık bağırsaklarından yapılan garum adındaki bir sosun ithalinde de önemli rol oynar.

Yunan tapınağının temelinde hangi etkiler yatar konusu oldukça çok tartışılan bir konudur. Anıtsal taş yapının temelleri, megaron formuna ve ahşap öncüllere dayandırılsa da özellikle anıtsal taş ifadenin kazanılmasında Mısır’ın etkisi yadsınamaz. M.Ö. 6. yüzyılda Mısır’a giden Yunanlılar anıtsal mezar yapıları (piramitler) ve tapınaklara karşı kayıtsız kalamazlar. Taştan yapılmış bu binalar Yunan kültüründe mimari estetiğinin ve mimari formların gelişmesinde önemli rol oynarlar. İlk anıtsal taş
tapınaklar M.Ö. 6. yüzyılda Dorik düzende yapılmışlardır. Korinthos’daki Apollon Tapınağı ve İtalyan ana karasında bir Yunan kolonisi olan Posidonia (Paestum)’daki Athena Tapınağı, M.Ö. 6. yüzyılda yapılmış Dorik tapınakların hem Yunanistan’da hem de kolonilerde aynı değişmez mimari kalıbı izlediğine kanıttır.

Orta Anadolu, Demir Çağ’ında Friglerin kontrolü altındadır. Yunan tarihçisi Herodot, Friglerin Balkanlardan geldiklerini söyler. Frig dilinin, genelde yerel Anadolu kavimlerinin konuştuğu Hititlerin kullandığı Luviceyle hiç alakası yoktur ve Yunancaya daha yakındır. Bu durum Friglerin Anadolu’ya batıdan geldiği tezini destekler ama yine de bu tez tam olarak kanıtlanamamıştır. M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren Friglerin en önemli yerleşim yeri Gordion’da ele geçen erken döneme ait seramikler tipik gri Anadolu seramikleri olsa da, Akurgal (1998, 266) M.Ö 8. ve 7. yüzyıla tarihli Alişar vazolarıyla Helen geometrik vazolarının ortak özelliklerine dikkat çeker. Siluet figürler, ortaları noktalı dairecikler, ışın sırası, meander frizi Helen geometrik vazolarında görülen motiflerdir.

Kuzeyden gelen bir kavim olan Kimmer’lerin saldırıları sonucu M.Ö. 7. yüzyılın ilk yarısında Orta Anadolu’nun egemenliği Friglerden Lidyalıların eline geçer. Yunan mitolojisine göre Frig Kralı Midas’ın her dokunduğu şey altına dönüşüyordu. Romalı yazın ustası Ovid’in Metamorfozlar adlı eserinde bu efsane bütün ayrıntıları ile ele alınmıştır. Tanrı Dionysos, Midas’ın bu sihirli güçten kurtulması için Sardes yakınlarındaki Paktolos ırmağında yıkanması gerektiğini söyler. Bunun sonucunda Paktolos ırmağında altın parçaları görülmeye başlanmıştır. Bu hikâye zenginliğin ve
egemenliğin bir kavimden diğerine geçişinin simgesel bir ifadesidir.

Lidyalıların efsanevi zenginliğinin temeli Paktolus ırmağından çıkan altına ek olarak ele geçirdikleri verimli ve ticaret yolları üzerindeki topraklardır. Yunanlı yazarlara göre madeni sikkeleri ilk icat edenler Lidyalılardır. Lidyalıların en güçlü olduğu dönem, M.Ö. 7. yüzyılın ilk yarısında Kral Gyges’le başlar ve Pers Kralı Kyros’un M.Ö. 546’da Lydia Kralı Kroisos’u yenerek Ege kıyılarına ulaşmasıyla son bulur. Lidyalılar bu dönem içinde batıda İyon Kent Devletlerinden (Milet, Colophon, Smyrna, Priene, Clazomenae) doğuda Kızılırmak’a kadar bütün toprakları kendilerine bağlarlar. Bunun sonucu olarak M.Ö. 7 ve 6. yüzyıl Lidya uygarlığı, yerel kültürün Helen etkisiyle yoğrulması sonucu ortaya çıkar.

İskender, M.Ö. 331’de, Mısır’ın Akdeniz kıyısında kendi adıyla yeni bir kent kurar: İskenderiye. İskenderiye, İskender’in kendi adıyla kurduğu tek kent değildir. Fethettiği yerlerde kendi adıyla kentler kurarak (Alexandria, Alexandriapolis). kendi gücünün ve imparatorluğunun sınırlarının genişliğinin propagandasını yapar (Resim 4.17). İskender ölünce arkasında bir varis bırakmadığı için generalleri iktidar kavgasına girişirler. Fethedilmiş topraklar bölünür ve Helenistik Krallıklar kurulur: Makedonya ve
Yunanistan’da Makedonya Krallığı; Suriye ve Orta Doğu’da Selevkos Krallığı; Mısır’da Ptolemi Krallığı ve Anadolu’nun batısında Bergama Krallığı. Bu krallıklar M.Ö. 3. yüzyıl boyunca birbirleriyle savaşmaya ve etki alanlarını genişletmeye çalışmaya devam ederler.

Büyük Yunanlı düşünür Aristoteles (Politika 2.8) bize Miletli Hippadamos’un kentleri kesmeyi keşfettiğini söyler. Bu, M.Ö. 5. yüzyılda Milet’te yaşayan Hippadomos’un ızgara planı Milet’te uyguladığı şeklinde yorumlanmış ve hatta ızgara plana Hippadamos planı denir olmuştur. İyonya ayaklanması sonucu Persler tarafından tamamen yakılıp yıkılan Milet, M.Ö. 479’da Platea savaşında Perslerin yenilgisi sonucu baştan inşa edilmiş ve ızgara plan bu yeniden inşa sürecinin bir parçası olmuştur. Önemli bir ticaret kenti olan Milet’in agorası kentin en önemli yapısıdır. Alışveriş, politika, din, eğitim ve hukuk gibi kentin faaliyetlerinin yürütüldüğü agora, genelde açık bir alan ve onu çevreleyen
yapılardan oluşur. Kent meclisinin toplandığı bouleterion, gençlerin eğitildiği gymnasion, Athena Tapınağı ve altlarında dükkânların ve mahkemelerin barındığı stoalar Helenistik ve Roma döneminde bu agorayı daha tanımlı hale getirmişlerdir.

Akdeniz’i anlamak iki ayrı uygarlık tanımına hâkim olmakla mümkündür; Uzananlar (yayılanlar) ve yoğuranlar (kaynaştıranlar).

Fenike, Yunan ve Roma uygarlıklarını uzananlar olarak nitelendirebiliriz. Yoğuranlar ise Etrüsk ve Anadolu Uygarlıkları olabilir. Doğru cevap B seçeneğinde verilmektedir.

Roma İmparatorluğunun kurulmasıyla Akdeniz, İmparatorluğun bir iç denizi haline gelmiş ve Yunan kültüründen türemiş bir Roma kültürü Akdeniz’in bütününe hakim olmuştur. Doğru cevap D seçeneğinde verilmektedir.

Fenike uygarlığının beşiği Kuzey Filistin’den Güney Suriye’ye kadar uzanan doğuda Lübnan dağlarıyla sınırlı Akdeniz kıyı şerididir. Fenike kentleri kıyı şeridindeki tarımsal arazilerin kısıtlı olması nedeniyle kaynaklarını ticaret aracılığıyla sağlarlar. Bu da beraberinde denizcilik ve gemicilik konusunda çok gelişmiş bir kültürü getirmiştir. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Yunan anakarasının hemen batısında gemi yapımında kullanılacak kerestenin sağlandığı ormanlar açısından zengin bir ada olan Euboia, ticaret için Akdeniz’e açılan ilk bölgedir. Euboia adasında bulunan Lefkandi, daha sonra da Eretria ve Khalkis kentleri, Akdeniz’le ilk ticaret ilişkilerini kuran kentlerdir. Euboia, Doğu ve Batı Akdeniz ticareti arasında bir geçiş bölgesi oluşturur. Doğru cevap E seçeneğinde verilmektedir.

İlk anıtsal taş tapınaklar M.Ö. 6. yüzyılda Dorik düzende yapılmışlardır. Korinthos’daki Apollon Tapınağı ve İtalyan ana karasında bir Yunan kolonisi olan Posidonia (Paestum)’daki Athena Tapınağı, M.Ö. 6. Yüzyılda yapılmış Dorik tapınakların hem Yunanistan’da hem de kolonilerde aynı değişmez mimari kalıbı izlediğine kanıttır. Doğru cevap C seçeneğinde verilmektedir.

Erkeklerine kouros, kadınlarına kore adı verilen Yunan heykelleri, Mısırlıların yaptığı gibi büyük bir taş blok üzerine belli oranlarda bir ızgara çizilmesi ve oyma işleminin buna göre yapılmasıyla biçimleniyordu. Mısırlı benzerlerinin aksine kouroi genelde çıplaktır ve tek bacakları önde daha doğal ve rahat bir pozda dururlar. Doğru cevap B seçeneğinde verilmektedir.

Fibulae, giysileri tutturmak için kullanılan iğnedir. Doğru cevap C seçeneğinde verilmektedir.

İskender ölünce arkasında bir varis bırakmadığı için generalleri iktidar kavgasına girişmişlerdir. Fethedilmiş topraklar bölünür ve Helenistik Krallıklar kurulur; Makedonya ve Yunanistan’da Makedonya Krallığı; Suriye ve Orta Doğu’da Selevkos Krallığı; Mısır’da Ptolemi Krallığı ve Anadolu’nun batısında Bergama Krallığı. Bu krallıklar M.Ö. 3. yüzyıl boyunca birbirleriyle savaşmaya ve etki alanlarını genişletmeye çalışmaya devam etmişlerdir. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Alışveriş, politika, din, eğitim ve hukuk gibi kentin faaliyetlerinin yürütüldüğü agora, genelde açık bir alan ve onu çevreleyen yapılardan oluşur. Kent meclisinin toplandığı bouleterion, gençlerin eğitildiği gymnasion, Athena Tapınağı ve altlarında dükkânların ve mahkemelerin barındığı stoalar Helenistik ve Roma döneminde bu agorayı daha tanımlı hale getirmişlerdir. Doğru cevap D seçeneğinde verilmektedir.

Roma hamamları birer kültür ve spor merkezi gibi işler. Dolayısıyla işlev itibariyle Helen gymnasionunu andırırlar. Anadolu’da Roma döneminde ortaya çıkan hamam-gymnasion yapı gruplaması bu işlev açısından sürekliliğe işaret eder. Doğru cevap E seçeneğinde verilmektedir.