AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI - Deneme Sınavı - 21

Her şey on dördüncü yüzyıldan sonra hızla değişti. Akdeniz dünyasının kuzeyinde, ondan farklı ikinci bir dünya belirdi. Bu dünya Atlantik Denizi ötesinde bir Yeni Dünya yarattı, bununla da yetinmedi, hızını alamayıp dünyanın dört bir yanına yayıldı. Akdeniz dünyası onun içinde bir köşede dört bir yandan kuşatılmış halde kaldı, önemsizleşti, gözden kaçar oldu; Biz bile kendi (Akdeniz) dünyamızı unutur olduk. Kısacası, eskiden Avrupa’yı gölgesinde bırakan Akdeniz dünyası, hem gerçekten hem de tarih yazım alışkanlığı nedeniyle zamanla Avrupa’nın gölgesinde gözden ırak kalmıştı. Doğru cevap B’dir.

Akdeniz dünyasının kavramsallaştırılmasıyla ilgili en temel yapıtları Fernand Braudel, Henri Pirenne, Shlomoh Dov Goitein gibi tarihçiler yirminci yüzyılda Batı’da kaleme almış. Biz burada özellikle Braudel’in üzerinde duracağız. Bugün artık Akdeniz denince ilk akla gelen Fransız tarihçi Braudel, adının bu denizle özdeşleşmesine yol açan ünlü yapıtını, İkinci Dünya Savaş’ının gölgesinde geçen 1940’lı yıllarda kaleme almıştır. Doğru cevap B’dir.

Daha önce birçok başka tarihçi gibi Braudel için de Akdeniz’i Akdeniz yapan özelliklerin başında coğrafya geliyordu. Öncelikle bu coğrafya bildiğimiz diğer coğrafyalardan farklı olarak kara değil deniz ekseninde kurulmuştur. Akdeniz (Mediterraneum) sözcüğünün aslı iki kara arasındaki deniz anlamına gelmektedir ki burada Avrupa ve Afrika kıtaları kastedilmektedir. Doğru cevap C’dir.

Osmanlı deniz gücü sızmadığı sürece, Akdeniz’in batısında İspanyol egemenliği sağlanmış oluyordu. Özellikle İkinci Philip döneminin İspanya politikası da Osmanlıları yeniden Akdeniz’in doğusuna hapsetmek amacını güdüyordu. Öyleyse on altıncı yüzyılda ve özellikle 1534-1545 döneminde asıl sorun, Osmanlı İmparatorluğu’nun Barbaros’un öncülüğünde, Kuzey Afrika korsanlarıyla dayanışma içinde Sicilya-Malta-Tunus çizgisinden batıya sızarak dengeleri altüst etmesinden, Braudel’in deyişiyle nerdeyse bütün Akdeniz’e egemen olmasından kaynaklanmıştır. Gerçekten de Sicilya-Malta-Tunus çizgisi bir anlamda Doğu Akdeniz’in büyük Akdeniz’e açılan kapısıdır. Doğru cevap C’dir.

Modern zamanlarda, özellikle İtalya birliğinin Risorgimento diye bilinen çok ilginç bir uzlaşı dayatmasıyla kuzey bölgeleri güneyi boyunduruğuna almıştır. Çok uzun bir tarihsel süreçte bakılacak olursa, ikircikli coğrafyasının sonucu İtalya, Akdeniz’de farklı bir yörünge izleyebilmiştir. İlk aşamada, Roma İmparatorluğu bütün Akdeniz Dünyası’nı siyasal bir çatı altında birleştirmiş tek imparatorluktu. Bu bakımdan Roma İmparatorluğu İtalya coğrafyasının bir tasarımıydı demek yanlış olmaz. Ancak bu tasarımı olanaklı kılan Antik Çağ’da göreli olarak uygarlık eli değmemiş Batı Akdeniz’in Roma’nın çekimine girmesi ve Roma’nın Kartaca ile giriştiği Pön Savaşları sonrasında Batı Akdeniz’in Roma’nın mutlak egemenliğine boyun eğmesidir. Doğru cevap A’dır.

Roma öncesi Akdeniz dünyasında Fenike ve Yunan yayılmacılığının büyük ölçüde karaya değil denize dayandığını söyleyebiliriz.  Liman kentleri ve koloniler arasında kurulan güçlü ve girift bağlar sonucu o zamanki Akdeniz neredeyse bir anlamda örülmüş ya da dokunmuştu.  Hiçbir siyasal gücün tek başına egemen olmadığı, ticaret yolları üzerinde para ekonomisinin geliştiği, tarımda küçük mülkiyetin yaygın olduğu bu Akdeniz dünyası, büyük ölçüde kıyılarda yoğunlaşmış bir dünyaydı. Doğru cevap E’dir.

Büyük İskender bir düşün peşinden sürüklenen bir serüvensever değil, ticaret yollarına egemen olmak isteyen gerçek bir imparatordu. Evrensel bir imparatorluk kurmayı amaçlarken aynı zamanda ard ülkelerle kıyı şeridini birbirine daha önce hiç olmadığı denli yakınlaştırmış, Doğu Akdeniz’i bir göl haline getirmişti. İskender’in ölümünden sonra bu siyasal tasarımının dikişleri atmış, geriye Doğu Akdeniz’de siyasal birlikten yoksun bir Helenistik yapılanma kalmıştır. Roma öncesi olgunlaşan Doğu Akdeniz işte bu Doğu Akdeniz’di. Neresinden bakılırsa bakılsın, burada en önemli ticari ve kültürel merkez Mısır’ın Akdeniz’e açılan kapısı konumundaki İskenderiye idi. Üstelik İskenderiye örnek bir ticaret limanı olarak örgütlenmişti. Doğru cevap B’dir.

Coğrafi anlamda İtalya Akdeniz’de kuzey-güney doğrultusunda iki kıyısı olan tek yarımadadır. Akdeniz haritasına ilk bakışta insanın aklında bu yargının yanlış olduğu, kara Yunanistan’ının da benzer bir özellik taşıdığı izlenimi uyanabilir.   Oysa bu benzerlik tümüyle yanıltıcıdır. Kara Yunanistan’ının hemen tüm önemli yerleşimleri en eski çağlardan beri yarımadanın doğu yakasında yer almıştır Doğru cevap B’dir.

Akdeniz dendi mi akla asıl adı Cevat Şakir Kabaağaçlı olan Halikarnas Balıkçısı gelir. Balıkçı, düşünce suçundan çarptırıldığı kalebentlik cezası ile kendisine dayatılan aykırı bir yaşam biçimini benimseyerek Bodrum’a yerleşmiş ve yaklaşık çeyrek yüzyıl orada yaşamıştır. Dünyaya bakışı orada biçimlenmiş, birbirini izleyen yapıtlarını Bodrum ve çevresinin izlerini taşıdıkları, renklerini yansıttıkları ölçüde önemsemiştir. Roman, öykü, inceleme ve deneme türlerinde, yöredeki yaşamı konu alan sayısız yapıt vermiştir. Balıkçı, roman ve öyküleriyle Türk yazınına Akdeniz’i getirip yerleştiren kişidir. Böylece bir ilki gerçekleştirmiştir. Doğru cevap D’dir.

On dokuzuncu yüzyıl ulusçuluğun ve ulus-devletleşmenin önce Avrupa’da gelişip sonra da dünyaya yayılmaya başladığı dönem olduğu kadar Avrupa merkezli imparatorluk tasarımlarının uzun bir aradan sonra yeniden ivme kazandığı bir çağdır. Bir yanda Osmanlı İmparatorluğu yeniden yapılanmaya çalışırken diğer yanda Avrupa’nın önde gelen güçleri, Doğu Akdeniz’e yeniden sızma girişiminde bulunuyordu. Bu güçlerin başını çeken İngiltere, öncelikle Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Akdeniz üzerindeki etkisini sınırlandırmak amacıyla Anadolu’yu Akdeniz’den ayıran adalar zincirine yönelmiştir. Doğru cevap C’dir.

Avrupa uygarlığı merkezli dünyanın gölgesi Akdeniz dünyasının üzerine tarihte birkaç kez düşmüştü. İlkin Haçlı Seferleri sırasında Haçlılar Bizans topraklarını yağmalayıp Kutsal Topraklar’da tutunmuşlar, Akdeniz’den Arap yayılmasıyla birlikte yüzlerce yıl dışlanmışlıklarının acısını bir süreliğine de olsa çıkarmışlardı. İkinci olarak on altıncı yüzyıl sonlarında Kuzey Avrupalı tecimenler İtalyan limanlarında gemileriyle boy gösterdiler ama henüz Akdeniz ticaretindeki paylarını artıramadan on yedinci yüzyıl kriziyle birlikte geri çekilip okyanus ötesi coğrafyalara yöneldiler, böylece Akdeniz dünyasını kendi başına bıraktılar. Üçüncü kez, on dokuzuncu yüzyılda Sanayi Devrimi ile özgüveni ve gücü artmış Avrupalıların gölgesi Akdeniz dünyasının üzerine bu kez bir karabasan gibi düştü.

Akdeniz dünyasının kavramsallaştırılmasıyla ilgili en temel yapıtları Fernand Braudel, Henri Pirenne, Shlomoh Dov Goitein gibi tarihçiler yirminci yüzyılda Batı’da kaleme almış.

Fransa’da yeni bir tarih yazımı anlayışını belirleyen Annales Okulu kurucuları arasında Lucien Febvre yer almaktadır.

Braudel ikinci kuşak bir Annales tarihçisidir.

Fernand Braudel, Akdeniz konulu doktora tezinin en başında dile getirdiği gibi, Akdeniz tek bir deniz değil, karmaşık bir denizler bileşkesidir.

Akdeniz dünyasını gerçek anlamda bir dünya yapan Roma İmparatorluğu olmuştur. Roma egemenliği Akdeniz’e gözle görülür bir bütünlük vermişti. Bunun göstergesi Roma mimarisinin bugün de Akdeniz’in hemen her bölgesinde gözle görülür suyolları, sarnıçlar, hamamlar, köprü ve yollar, tiyatrolar, stadyumlar gibi önemli izleridir.

Romalılar Akdeniz’den özgüvenle Bizim Deniz (mare nostrum) diye söz edebilmişlerdir.

İstanbul odaklı Doğu Roma İmparatorluğu İkinci Roma olarak bin yılı aşkın bir süre daha yaşadı. Her ne kadar bir noktada Rusya, Ortodoksluk bağı yüzünden Bizans’ın mirasçısı ve bu nedenle Üçüncü Roma olma savıyla ortaya çıkmış olsa da gerçek Üçüncü Roma, günümüz tarihçilerinden İlber Ortaylı’nın da sık sık vurguladığı gibi, İstanbul’un alınışından sonraki Osmanlı İmparatorluğu’dur.

Büyük İskender, evrensel bir imparatorluk kurmayı amaçlarken aynı zamanda ard ülkelerle kıyı şeridini birbirine daha önce hiç olmadığı denli yakınlaştırmış, Doğu Akdeniz’i bir göl haline getirmişti.

Ünlü Osmanlı kartografı ve denizcisi Piri Reis on altıncı yüzyılda yaşamıştır. Doğru cevap D’dir.