AKDENİZ UYGARLIKLARI SANATI - Deneme Sınavı - 10

Paleolitik sanatta yoğun olarak işlenen hayvan türleri; bizon (Bos pricus), öküz (Bos primigenius), at (Equus prezewalski), mamut (Elephas primigenius), kıllı gergedan (Rhinocerus tichorhinus), ayı (Ursus spelaeus), mağara aslanı (Felis spelaeus), rengeyiği (Rangifer tarantus), alageyik (Cervus elaphus), antilop (Antilop saïga) şeklinde sıralanabilir.

Paleolitik plastik sanatının en ilginç örneklerinden biri, Tuc d’Audoubert (Tük Doduber) mağarasının dip kısımlarındaki taban killeri içine şekillendirilmiş olan erkek ve dişi bizon yüksek kabartmasıdır (Resim 2.16). Mağaranın dip kısımlarında, gözden ırak bir yerde yapılmış olması, bunun ayinsel bir anlam taşıdığının göstergesidir.

İnsan soyu, her ne kadar 2,5 milyon yıl önce alet üreten bir varlık haline geldiyse de sanatçı olabilmek için, günümüzden yaklaşık olarak 40 bin yıl öncesine ulaşmayı beklemek zorunda kalmıştır. Bunun başlıca nedeni, belki de başlangıçta insanoğlunun imgesel yetisini resim yoluyla dışa vurarak somutlaştırabilmesi için gerekli olan koşullar, gerek zihinsel gelişim gerek kültürel birikim süreçleri bağlamında, yeterli değildi. Ayrıca, yaşama yeni başlayan ilk insanların son derece basit bir donanımla
doğada tutunmak için verdikleri çetin yaşam mücadelesi, böyle bir yetinin, varsa bile, dışa vurulmasını engellemiş olabilir.

Akdeniz’de demir kullanımı M.Ö. 1100–900 yılları arasında yoğunlaşır. Bu dönem Akdeniz için Karanlık Çağ olarak bilinir. Pylos’ta (Peloponez) ve Girit’de Knossos’da idari amaçlı bir yazı tipi olan Linear B (Doğrusal B) yazısı Demir Çağında Denizden Gelen Kavimler tarafından saraylar tahrip edildikten sonra ortadan kaybolduğu ve yazılı kaynaklardaki eksiklikler nedeniyle bu döneme (Demir Çağı) Karanlık Çağ denir.

Aydınlanma Çağı olarak adlandırılan tarihsel dönem, aydınlanma felsefesinin 18. yüzyılda doğup benimsenmeye başladığı dönemdir. Yunan Didaktik şiirinin Babası olarak kabul edilen Hesiodos’ta insanın nasıl yaratıldığına ilişkin eskiden var olan bir soydan, Altın Çağ’dan bahsedilir. Rönesans döneminde coğrafya alanında da büyük ve önemli keşifler yapıldı. Kuzey ve Güney Amerika’da, Asya ve Afrika’da büyük kara parçaları dünyanın bilinen bölgeleri arasına katıldı. Fransız Jacques Cartier, İngiliz Martin Frobisher, John Davisk ve Henry Hudson, l609 yılında Hollanda Doğu Hindistan Kumpanyası kuruluncaya kadar “Keşifler Çağı”nı sürdürdüler. Antik Çağ ya da antik tarih, insanlık tarihinin başlangıcından erken dönem Orta Çağ'a kadarki zaman dilimindeki belirgin kültürel ve siyasi olayları konu alır.

Kıbrıs, Yunanca bakır (kypros) anlamına gelir ve bakır madenleri açısından zengindir. Fenikelilerin Batı Akdeniz’e açılmasının en önemli sebebi madenlerdir. Bu amaçla Akdeniz’e açılan Fenikelilerin ilk durağı Kıbrıs’tır. Adadaki ilk gerçek anlamdaki Fenike kolonisi M.Ö. 9. yüzyılın sonlarında kurulmuş olan Kition’dur. Kıbrıs gibi Rodos ve Girit adaları da, Fenikeliler için hem birer uğrak noktası hem de yeni ham maddelerin gemilere yüklendiği limanlar olmuştur.

Miken Krallığının denizlerde gücünü yitirmesi ve Karanlık Çağa geçişi başlatacak Deniz Kavimleri Halklarının Doğu Akdeniz, Mısır’ı istila etmeleri Akdeniz’de bir kırılma noktasıdır. İlk kez Mısır yazıtlarında kaydı geçen ve tam olarak tanımlanamayan Deniz Kavimleri, M.Ö. 13. yüzyıl sonundan başlayıp 12. yüzyılda yoğunluk kazanan ve Ege’den Doğu Akdeniz kıyılarına doğru göç eden kavimlere verilen isimdir. Bu istilacı kavimlerden Mısır’da III. Ramses hanedanlık döneminde (M.Ö. 1200–1168) Medinet Nabu Tapınağı duvarlarındaki yazıtta; istilacı oldukları, bölgeleri yakıp yıktıkları ve Mısır dışında Hatti (Hitit) toprakları, Qadi (Kizzuwatna-Çukurova bölgesi), Kargamış, Arzava (Batı Anadolu’dan Göller Bölgesine uzanan alan) , Alasia (Kıbrıs)’a yayıldıkları şeklinde söz edilmektedir. Mısır’da yaşanan bu politik huzursuzluk dönemi Kıta Yunanistan’da Miken, Anadolu’da Hitit Krallığının güçlerini yitirdikleri zamana denk düşmektedir.

Bu dönemin diğer özelliği ise yazılı kaynakların sessizliğidir. Demir Çağında bulunan tek yazılı kaynak Batı Anadolu’da Troia'da, Troia 7b tabakasında bulunan M.Ö. 12. yüzyıla tarihlendirilen çift dışbükeyli, üstünde Luvi dilinde hiyeroglifler bulunan bronz mühürdür.

Kayseri yakınındaki Kaneş şehri aynı zamanda dönemin Hatti beyliğinin de merkeziydi. M.Ö. 1925 yıllarında yeni ticari düzenle ilişkili olarak Anadolu şehirlerinin yanında, Asurca Karum (liman) denilen pek çok ticaret kolonisi kurulmuştur. Kaneş Karumu’nda şimdiye kadar sayıları 23.500’e ulaşan Asur çivi yazısı kil tablet bulunmuştur.

Hitit İmparatorluğu ile Yeni Mısır Krallığı arasında yapılan Kadeş Savaşı’nın ardından, MÖ İki binin ilk yarısında, dünya tarihinin ilk siyasal antlaşması olan, Kadeş Antlaşması gerçekleştirilmiştir. Antlaşmanın kaydedildiği kil tablet, 1906 yılında, Hattuşaş’ta (Boğazköy) yapılan kazılarda bulunmuştur. II. Ramses ise, Hititlerle olan Kadeş mücadelesinden sonra kendisini görkemli bir komutan olarak göstermek için Abu Simbel, Karnak, Luksor ve Abidos’taki anıtsal tapınaklarda “Düşman tarafından korkulan ve tanrılar tarafından korunan komutan!” ifadelerinin geçtiği metni kaydettirmiştir.

Antalya Gelidonya burnunda batmış olan Geç Tunç Çağı gemisi (M.Ö. 12. Yüzyıl) Gelidonya batığında bulunan taş havanlar, kandil ve taş çekiçler, tüccarın kendi silindir mührü gemi sahibinin Suriye, Kıbrıs, Kenan bölgesi kökenli olabileceği gösterir.

M.Ö. 14. yüzyıl sonuna tarihlendirilen ve içinde altından Nefertiti kutsal böceğinin (scrab) de bulunduğu Akdeniz’in en erken ticari gemilerinden biri olan Uluburun Gemisi kargosu da çok çeşitli takas ürünlere sahiptir. Metal külçeler yanı sıra cam külçeler, Kenan ülkesi ticari amforaları yanı sıra ticari ürünler, bol miktarda lüks tüketim ham maddesi (özel parfüm için terebentin reçinesi, ham ve işlenmiş fildişi, abanoz ağacı parçaları, sırlı seramik parçalar, cam boncuklar, kehribar) içerir.

Troia Krallığı, Kuzeybatı Anadolu’da Çanakkale’nin 25. km. güneyinde yer almaktadır. Hitit metinlerinde Wilusa diye geçmektedir.

Lascaux, Chauvet, Altamira ve Gabillou dünyadaki en eski mağara sanatını veren mağaralardır. Bu ilk sanat ekolü ise Franko-Kantabrik Sanat olarak adlandırılmıştır. Bölgesel farklılıkların bulunmasına karşın bu sanatın etkileri; Avusturya, İsviçre, İtalya, Çekoslovakya’ya kadar uzanmaktadır. Kuzeye doğru bazı sanat izleri Belçika, Almanya ve İngiltere’de de kendini gösterir.

Hitit Krallığı başkenti Hattuşa da M.Ö. 12. yüzyıl başında tahrip edilmiştir, sonraki yazılı kaynaklarda Muşki olarak nitelendirilen bu göçlerle gelen kavim, Asur sınırlarında da görülmüş, yaklaşık M.Ö. 1112-1074’lerde o bölgedeki değişimlerle ilişkilendirilmiştir. Troia, ardından Hattuşa ve takibinde Asur’u yıkan bu kavimlerin oluşturduğu yeni coğrafya ilginçtir.

Erken Demir Çağı’nda Frigler’dir. M.Ö. 11. yüzyıla doğru Polatlı yakınlarındaki daha sonra başkentleri olacak olan Ankara, Polatlı yakınlarında Gordion (Yassıhöyük)’a ulaşmışlardır. Lidyalıların başkenti Sardis,  Urartuların başkenti Tuşpa, Karyalıların başkenti Halikarnassos’tur.

Miken üretimi sonrası çizgisel ifadeli; Geometrik sanatta ilkleri oluşturan grup Protogeometrik (Geometrik Dönem öncesi) üslûp olarak adlandırılan bir dönemdir. Sanatta Protogeometrik Dönem olarak bilinen M.Ö. 1000-900 yıllardaki değişimlere en güzel örnekleri Euboia (Eğriboz) adasında Lefkandi yerleşimi sunar.

Kıta Yunanistan’da başlangıçta Akhalıların topraklarında üretilen ve adını Mikenai kentinden alan Miken seramikleri Batı Anadolu yerleşimlerinin tarihlendirmesi için önemlidir. İç bölgelerde yayılımı, yerel taklitlerinin yapılması, Milet gibi Miken yerleşimi olan bir merkezde bulunan fırınlar ve bu bölgeden Batı Anadolu’nun farklı bölgelerine ihracı kronolojik olarak tarihlemelere yardım eder. Müskebi (Bodrum), Milet (Değirmentepe), Efes (Ayasoluk), Panaztepe (Menemen) nekropollerinde bulunan Miken seramik örnekleri Geç Tunç Çağı’nda Batı Anadolu’nun toplumu ve ekonomik düzeyleri hakkında bilgi verir.

Miken Çağ’ı sonrası M.Ö. 9.yüzyıla ait pişmiş toprak heykelcik çok az sayıda ele geçmiştir. Lefkandi’de ele geçen çarkta yapılmış pişmiş toprak heykelcikler arasında bir ilki oluşturan yarı at yarı insan kentaur şeklinde yapılmış olan eserdir.

Satirler, Yunan mitolojisinde yer alan yarı keçi yarı insan kır ve orman koruyucularıdır. Nympheler, Yunan Mitolojisinde su perileridir. Sirenler, yarı insan yarı balık vücutludurlar.  Harpyler, Yunan ve Roma Mitolojisinde bir kuşun gövde ve kanatlarının yanı sıra, bir kadının başına sahiptirler. Himera, ağzından ateşler saçan,  büyük, hızlı ve güçlü, bir aslan, bir keçi ve bir de yılanbaşına sahip, ön kısmı aslan, orta kısmı keçi ve arka kısmı bir yılandır.

Etrüsk mezarlarında ve özellikle Yunan tapınaklarında bulunmuş olan kenarları aslan veya grifon (baş ve kanatları kartal, gövdesi aslan biçiminde olan mitolojik yaratık) başlarıyla süslü kazanların da Hitit-Aram tarzında yapılmış olmaları, Kuzey Suriye’den veya Güneydoğu Anadolu’dan bir yerden ihraç edilmiş olduklarını akla getirir.

Sirenler, Yunan mitolojisinde adada yaşadıklarına inanılan deniz yaratıklarıdır. Sirenler, yarı insan yarı balık vücutludurlar. Deniz kızlarından farklı olarak iki kuyruğa sahiptirler. Anka efsanevi bir kuştur, tektir, erkektir. Pers mitolojisi kaynaklıdır. Sfenks, kafası koç, kuş veya insan, gövdesi ise uzanan bir aslan şeklindedir. Hidra, Yunan mitolojisinde anlatılan üç başlı bir yaratığın adıdır.

İtalya’nın Demir Çağı kültürü olarak ilkleri oluşturan Villanova Kültürü M.Ö. 1100-700’lerde Kuzey İtalya’da Bologna bölgesinde görülür. Sonraki çağlarda bu bölgede yaşayan Etrüsk kültürünün saptandığı kentlerde (Veii, Tarquinia, Vulci, Cerveteri) Villanova kültürü etkileri belirlenmiştir.

Hallstatt kültürü, MÖ 8. yüzyıl ile 6. yüzyıl arasında Orta Avrupa'da (Avrupa'nın Erken Demir Çağı) etkili olmuş olan döneme verilen genel addır. Hallstatt kültürü, batıda Champagne-Ardenne'dan yukarı Ren ve yukarı Tuna boyunca doğuda Viyana çanağı ve Tuna ovasına kadar olan bölgede yer alıyordu. Villanova kültürünün Orta Avrupa’nın maden ve yerleşik kültürleri olan Hallstatt ve Urnfield kültürleri ile olan bağlantısı batıdaki müzelerde bulunan eşyalarında ve ürettikleri gri-kahve renkli amforalarda görülür.

Demir Çağında bulunan tek yazılı kaynak Batı Anadolu’da Troia'da, Troia 7b tabakasında bulunan M.Ö. 12. yüzyıla tarihlendirilen çift dışbükeyli, üstünde Luvi dilinde hiyeroglifler bulunan bronz mühürdür.  İleride başka yazılı kaynakların da bulunabileceğine ilişkin ümit ışığı veren bu mührün bir tarafında, mesleği yazıcılık olan bir erkeğin adı, öbür tarafında da bir kadının adı yazılıdır.

Doğru cevap a'dır.

Tunç çağında Minos ve Miken saraylarında gözlenen duvar resimleri, günlük kullanım nesneleri ve dini ayin eşyalarında gözlenen naturalist bezeme üslubûn yerini çizgisel ifadeli Geometrik Sanat alır.

Doğru cevap b'dir.

Miken Krallığının denizlerde gücünü yitirmesi ve Karanlık Çağa geçişi başlatacak Deniz Kavimleri Halklarının Doğu Akdeniz, Mısır’ı istila etmeleri Akdeniz’de bir kırılma noktasıdır. İlk kez Mısır yazıtlarında kaydı geçen ve tam olarak tanımlanamayan Deniz Kavimleri, M.Ö. 13. yüzyıl sonundan başlayıp 12. yüzyılda yoğunluk kazanan ve Ege’den Doğu Akdeniz kıyılarına doğru göç eden kavimlere verilen isimdir.

Doğru cevap c'dir.

Kıta Yunanistan’da başlangıçta Akhalıların topraklarında üretilen ve adını Mikenai kentinden alan Miken seramikleri Batı Anadolu yerleşimlerinin tarihlendirmesi için önemlidir. İç bölgelerde yayılımı, yerel taklitlerinin yapılması, Milet gibi Miken yerleşimi olan bir merkezde bulunan fırınlar ve bu bölgeden Batı Anadolu’nun farklı bölgelerine ihracı kronolojik olarak tarihlemelere yardım eder.

Doğru cevap a'dır.

Akdeniz’de özellikle Geç Tunç’dan Erken Demir Çağı’na dönüşümü kronolojik olarak yaşam
katmanları ile belgeleyen Troia, bugün Hisarlık adıyla bilinir. Homeros’un destanlarında Ilios adı ile
geçen Troia, Yunan ve Roma dönemlerinde Ilion/İlium olarak bilinen, kuzeybatı Anadolu’da Çanakkale
Boğazı girişinde yer alan M.Ö. 3000 ile M.S. 13. yüzyıla dek iskân gören bir yerleşimdir.

Doğru cevap a'dır.

Dorlion İç Anadolu yerleşim bölgesidir. Doğru cevap b'dir.

Miken seramiklerinin son evresinde kap yüzeyindeki bezeme kompozisyonları gevşemiş motifler
azalmıştır. Oldukça sade olan biçim ve bezekler yeni oluşan toplumsal değişimlere bağlantılı gelişmiş
olmalıdır. Miken üretimi sonrası çizgisel ifadeli; Geometrik sanatta ilkleri oluşturan grup
Protogeometrik (Geometrik Dönem öncesi) üslûp olarak adlandırılan bir dönemdir.

Doğru cevap c'dir.