AİLE YAPISI VE İLİŞKİLERİ

Aile politikası kavramı temelde aile kurumunun güçlendirilmesi, korunması, işlevlerini yerine getirebilmesi açısından desteklenmesi ve karşılaştığı sorunların çözümlenebilmesi açısından ulusal ve uluslararası düzeyde oluşturulmuş çeşitli düzenlemeler, uygulamalar ve kararlardır.

Her toplumun kendine özgü yapı ve düzenlemeleri olduğu için belirli bir tanımının yapılmasının oldukça zor olduğu aile politikası kavramı temelde aile kurumunun güçlendirilmesi, korunması, işlevlerini yerine getirebilmesi açısından de teklenmesi ve karşılaştığı sorunların çözümlenebilmesi açısından ulusal ve uluslararası düzeyde oluşturulmuş çeşitli düzenlemeler, uygulamalar ve kararlar olarak ele alınabilir. Bir başka yaklaşım ise aile politikasını iş hayatına katılımı korumak koşuluyla aile kurumunun kurulması için engellerin giderilmesi ve çocukların refahı için üretilen politikalar olarak tanımlar. Görüldüğü gibi çocuklar ile ilgili düzenlemelerin, onların toplum içindeki değeri ve refahını arttıran uygulamaların olmadığı iyi bir aile politikasından bahsetmek mümkün değildir.

Aile kurumunun korunması ve geliştirilmesi için alınan önlemler; ekonomik önlemler, eğitim ve danışma hizmetleri ile ilgili önlemler ve aile yerine geçici süreli ya da sürekli geçebilecek kurumsal yapıların oluşturulmasını sağlama önlemleri olarak sınıflandırılabilir.

Aile kurumuna yönelik devletler tarafından yapılan tüm yardımlar ve vergilendirmede sağlanan kolaylıklar ülkelerin aile kurumuyla ilgili gelir politikalarını oluşturur. Gelir politikası çocuk bakım yardımı gibi tüm nüfusa uygulanabilecek yardımları içerdiği gibi, özellikle düşük gelirli ailelere yönelik eğitim desteği gibi yardımları da içerir.

Ayrılmış ailelere destek sağlama, doğum oranlarını yükseltme girişimleri, boşanmaları engelleme düzenlemeleri ve gecikmiş gebelikle ilgili bilgilendirme programları ülkelerin uyguladıkları aile ile ilgili önlemleri içeren sosyal kültürel politikalara örnek olarak gösterilebilir.

Aile politikasının en önemli kollarından biri de çalışma düzeni ve bakım politikasıdır. Özellikle gebe ve çocuklu kadınların iş yaşamına katılımını ve çocukların bakımını düzenleyen politikalar bu kapsam altında değerlendirilir.

Sosyal güvenlik kavramı, bireyin yaşam mücadelesinde yarın endişesini azaltan ve bireyin sosyal ve ekonomik alanlarda asgari bir güvenceye sahip olmasını amaçlayan kurumsal bir yapıdır.

Genel olarak değerlendirildiğinde Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nde söz konusu olan haklar hukuksal garanti yerine ahlaki önermeler şeklindedir. On sekiz yaşına kadar her insan çocuk sayılır maddesiyle başlayan sözleşmenin genel ilkeleri aşağıdadır:

Çocukları ilgilendiren tüm konularda çocuğun yararı gözetilir.

• Her çocuk yaşama hakkına sahiptir.

• Her çocuk vatandaşlık statüsü kazanmalıdır.

• Çocukların kimliğini ve ismini koruma hakları vardır.

• Çocukların ebeveynleri ayrımcılığa tabi tutulamaz.

• Çocuk kendini ifade etme ve düşüncesini özgürce açıklama hakkına sahiptir.

• Çocuğun özel yaşantısına müdahale edilemez.

• Her çocuğun sosyal güvenlik hakkı vardır.

• Çocuk din, vicdan ve düşünce özgürlüğüne sahiptir.

• Çocukların dinlenme, oyun, eğlence hakkı vardır.

• Çocuğun kültürel kimliğine ve diline saygılı olunmalıdır.

• Çocuklar ekonomik sömürüye karşı korunmalıdır.

• Çocuklar cinsel istismara karşı korunmalıdır.

• Çocuklar zararlı maddelerden korunmalıdır.

Çocukların refah hakları beslenme, eğitim, barınma ve sağlık ihtiyaçlarının giderilmesini içerir. Çocukların korunma hakları onları ilgisizlik, ihmal ve şiddetten korumaya yönelik önlemlerden oluşur. Özerklik hakları ise çocukların, çocukluk dönemi bitmeden önce kendileri ile ilgili konularda daha fazla bağımsız olabilmelerinin desteklenmesini içerir.

Çocukların refah hakları beslenme, eğitim, barınma ve sağlık ihtiyaçlarının giderilmesini içerir. Çocukların korunma hakları onları ilgisizlik, ihmal ve şiddetten korumaya yönelik önlemlerden oluşur. Özerklik hakları ise çocukların, çocukluk dönemi bitmeden önce kendileri ile ilgili konularda daha fazla bağımsız olabilmelerinin desteklenmesini içerir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı dışında ülkemizde bazı kamu kurum ve kuruluşları ile üniversitelerde hizmet veren merkezler de kadın hakları ve aile kurumunun korunması ve geliştirilmesi için hizmet vermektedir. Bu kurumların bir kısmı aşağıdadır:

Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu

Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü

Ankara Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi (KASAUM)

Hacettepe Üniversitesi Kadın Sorunları Uygulama Ve Araştırma Merkezi (HÜK- SAM)

Gazi Üniversitesi Kadın Çalışmaları Araştırma ve Uygulama Merkezi

ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Anabilim Dalı

Başkent Üniversitesi Kadın-Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Araştırma ve Uygulama Merkezi (BUKCAM)

Atılım Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

Marmara Üniversitesi Kadın Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi

Marmara Üniversitesi Kadın İşgücü İstihdamı Araştırma ve Uygulama Merkezi

İstanbul Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

İ.T.Ü. Bilim, Mühendislik ve Teknolojide Kadın Araştırmaları ve Uygulama Merkezi

• İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi

• Sabancı Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Forumu

• Koç Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Araştırma ve Uygulama Merkezi (KOÇKAM)

• İstanbul Aydın Üniversitesi Türkiye Ataştırmaları Merkezi Kadın Araştırmaları Koor- dinatörlüğü

• Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Kadın Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Mer- kezi (ESKAM)

• Anadolu Üniversitesi Kadın Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (AKA- UM)

• Akdeniz Üniversitesi Kadın Çalışmaları ve Toplumsal Cinsiyet Araştırma ve Uygulama Merkezi (KATCAM)

• Adnan Menderes Üniversitesi Kadın Sorunları Uygulama Ve Araştırma Merkezi (ADUKSAM)

• Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Kadın Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi

• Celal Bayar Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

• Ege Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi (EKAM)

• Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kadın Çalışmaları Anabilim Dalı

• Dokuz Eylül Üniversitesi Kadın Hakları ve Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi (DEKAUM)

• İzmir Ekonomi Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi (EKOKAM)

• Gaziantep Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi (GÜKA- MER)

• Dicle Üniversitesi Ceylan Enstitüler Binası Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

• Erciyes Üniversitesi Kadın Çalışmaları Araştırma ve Uygulama Merkezi

• İnönü Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

Kırıkkale Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Kadın ve Toplum Araştırma Merkezi

Kars Kafkas Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi (KSAUM)

Kocaeli Üniversitesi Kadın Sorunlarını Araştırma ve Uygulama Merkezi (KASAUM)

Mersin Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi (MERKAM)

Muğla Üniversitesi Kadın Çalışmaları Araştırma ve Uygulama Merkezi (MÜKAMER)

Sakarya Üniversitesi Kadın Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi

Süleyman Demirel Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi(SAUKAM)

Trakya Üniversitesi Kadın Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi (TÜKSAM)

Uşak Üniversitesi Kadın Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma Merkezi (YUKAM)

Türkiye 1961 yılında imzalanan, Avrupa’da sosyal ve ekonomik hakları tanıyan ve bu hakları güvence altına alan, denetim mekanizması içeren önemli bir belge olan Avrupa Sosyal Şartı’nın (1961) aile kurumu ile ilgili anlaşmalarına taraftır.

Avrupa Sosyal Şartı ile tanımlanan ve güvence altına alınan aile ile ilgili temel haklar şunlardır:

• Çalışma hakkı,

• Adil çalışma koşulları hakkı,

• Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları hakkı,

• Adil bir ücret hakkı,

• Çocukların ve gençlerin korunma hakkı,

• Çalışan kadınların korunma hakkı,

• Mesleğe yöneltme hakkı,

• Mesleki eğitim hakkı,

• Sağlığın korunması hakkı,

• Sosyal güvenlik hakkı,

• Sağlık ve sosyal yardım hakkı,

• Sosyal refah hizmetlerinden yararlanma hakkı,

• Ailenin sosyal, yasal ve ekonomik korunma hakkı,

• Çocukların ve gençlerin sosyal, yasal ve ekonomik korunma hakkı,

• Çalışan göçmenlerin ve ailelerinin korunma ve yardım hakkı,

• İstihdam ve meslek konularında cinsiyete dayalı ayrım yapılmaksızın fırsat eşitliği ve eşit muamele görme hakkı

Toplumun en temel kurumu olan aile kurumundaki aile üyeleri arasında katı kurallara dayalı oluşmuş olan hiyerarşik yapı, zaman içerisinde daha esnek ve eşitlikçi bir yapıya dönüşmüştür. Öncelikli olarak kadının eğitim ve sosyo-ekonomik açıdan toplum içinde elde ettiği yeni statü olmak üzere, aile kurumu içindeki bu değişikliklerin önemli nedenleri bulunmaktadır. Özellikle sanayi devrimi sonrasındaki süreçte, kadın çalışma hayatına girerek eşinden bağımsız ve üretken bir konum edinmiştir. Eşitliğe dayalı elde edilen haklar ve yasal kazançlar kadının sosyal kimliğini de geliştirmiş, hem aile hem de toplum açısından daha güçlü bir kadın yaratmıştır. Ayrıca aile ile ilgili kararların eşler arasında  değerlendirilerek ortak alınması, çocuk haklarının öneminin toplum tarafından da dikkate alınması ve aile kurumu ile ilgili sorumlulukların paylaşılması gibi konular sanayi dönemi sonrası oluşan aile yapısının, sanayileşme öncesi toplumun geleneksel aile yapısından ayrıldığı önemli alanlardır.

Avrupa Ülkeleri sanayi devrimi ile birlikte toplumsal yapı içinde ortaya çıkan yoksulluk, çocuk işçiliği, ailesi olmayan çocuklar gibi sorunları temel olarak aile kurumunun sorunları olarak ele alınmış ve ancak aile kurumunun güçlendirilmesi yoluyla  bu sorunlarla mücadele edilebileceği düşüncesi öncelik kazanmıştır. Küreselleşme ile birlikte sosyal, politik ve ekonomik hareketliliğin hızla yayılması, iletişimin, ulaşımın hızlanması, dünyanın herhangi bir yerinde olan bir olayın başka bölgeleri de hızla etkilemesi ile belirli bir topluma özgü olan tutum ve davranışlar da hızla değişime uğramaya başlamış ve bu süreç aile kurumunu da özellikle ekonomik ve kültürel anlamda etkilemiştir. Avrupa Ülkeleri sosyal devlet anlayışı içinde aile kurumu için çeşitli önlemler alarak kendi aile politikalarını şekillendirmişlerdir. Aile politikaları ile ilgili çalışmalar yapan Dumon'a göre , bu alanda alınacak önlemleri üç kategoriye ayırmıştır. Ekonomik önlemler olarak tanımlanabilecek ilki, aileyi sürekli gelir sahibi yapabilme ve istihdam politikalarını içerir. İkinci grup eğitim ve danışma hizmetleri gibi aile kurumunu rahatlatacak önlemleri içerir. Üçüncü grup önlemler ise aile yerine sürekli ya da geçici süreli geçebilecek ve aile kurumunun görevlerini üstlenebilecek kurumsal yapıların (yaşlı bakım merkezi, çocuk yuvası, koruyucu aile hizmeti, vb.) oluşturulmasını sağlayan önlemlerdir.

Bu önlemler tüm ülkeler için eşit şekilde uygulanamamaktadır. Alınması gereken önlemleri ülkelerin gelişmişlik düzeyi ve temel aile politikaları şekillendirmektedir. Bazı ülkeler aile politikaları ile ilgili sorumlu bakanlıklar oluştururken bazı ülkelerde ise daha farklı politikalar izlenmektedir. Aile kurumunun geliştirilmesi ve korunması için alınması gereken önlemler her ülke için farklı şekilde uygulanmaktadır. Aile kurumuna müdahalenin sınırları çerçevesinde ülkeler açık aile politikaları ve kapalı aile politikaları arasındaki spektrumda aile politikaları uygularlar. Aile politikası bir devlette açık ya da kapalı politika şeklinde değerlendirilebilir. Bu noktada aileye müdahale konusu önem kazanmaktadır. Her ülke bu konuda farklı bakış açılarına sahip olabilmektedir. Açık aile politikasında genellikle ülkede aile kurumu ile ilgili belirlenmiş ve planlanmış programlar vardır ve genellikle bu programları yürütecek bakanlıklar oluşturulmuştur. Kapalı aile politikaları ise aile kurumunu doğrudan ele almaz ancak uygulanan politikanın sonuçları aile kurumunu etki altında bırakır.

Özellikle Avrupa Ülkelerinde şekillenen aile politikalarını sosyal kültürel politikalar, gelir politikaları, çalışma düzeni ve bakım politikaları ile çocuk refahı politikaları şeklinde sınıflandırabiliriz.  Çocuklar aile kurumunun vazgeçilmez öğeleridir. Bu bakımdan ülkeler ailelere çocuk yetiştirme desteği sağlayabilirler. Genel olarak çocuklar için ailelere ülkeler tarafından sunulan yetiştirme desteği aile politikasının çocuk refahı bölümünü oluşturur.  

Ayrılmış ailelere destek sağlama, doğum oranlarını yükseltme girişimleri, boşanmaları engelleme düzenlemeleri ve gecikmiş gebelikle ilgili bilgilendirme programları ülkelerin uyguladıkları aile ile ilgili önlemleri içeren sosyal kültürel politikalara örnek olarak gösterilebilir.
Aile kurumuna yönelik devletler tarafından yapılan tüm yardımlar ve vergilendirmede sağlanan kolaylıklar ülkelerin aile kurumuyla ilgili gelir politikalarını oluşturur. Gelir politikası çocuk bakım yardımı gibi tüm nüfusa uygulanabilecek yardımları içerdiği gibi, özellikle düşük gelirli ailelere yönelik eğitim desteği gibi yardımları da içerir. 
Aile politikasının en önemli kollarından biri de çalışma düzeni ve bakım politikasıdır. Özellikle gebe ve çocuklu kadınların iş yaşamına katılımını ve çocukların bakımını düzenleyen politikalar bu kapsam altında değerlendirilir.

Devletler tarafından uygulanan aile kurumu için koruyucu yaklaşım, aile kurumunun devamlılığının ve bütünlüğünün sağlanması ilkesine dayanır. Bu alanda özellikle kadınlar ve çocuklar ile ilgili düzenlemeler oldukça önem taşır.  Genel olarak bireyin yaşam mücadelesinde yarın endişesini azaltan ve bireyin sosyal ve ekonomik alanlarda asgari bir güvenceye sahip olmasını amaçlayan kurumsal bir yapı olan sosyal güvenlik kavramı, şüphesiz aile kurumu ile ilgili düzenlemelerde de öncelikli bir role sahiptir. Aile kurumunda ve yapısında ortaya çıkan değişimler ülkelerin sosyal güvenlik politikalarını da oldukça yakından etkiler. Gebelik döneminde işine son verilen kadınlarla ilgili önlemler, temel koruyucu önlemlerin en önemlilerinden biridir. Günümüzde artık birçok ülkede doğum öncesi ve sonrası hem anneye hem de babaya izin verilebilmektedir. Doğum izninin süresi ise halen ülkeden ülkeye değişmekle birlikte genel olarak artma eğilimindedir. Yine özellikle çocukların eğitimi için gereken eğitim amaçlı izin de, öncelikle devlet kurumlarında olmak üzere, kullanılabilmektedir. Ancak günümüzde de bahsedilen izinlerin özel sektöre göre devlet kurumlarında daha uygun bir şekilde kullanılabildiğini ve özellikle özel sektörde iş güvencesinin sağlanmasında yapılması gerekenlerin olduğunu söyleyebiliriz.

Aile kurumunu oluşturan en önemli bileşenler olan, yetişkinler gibi davranabilme özgürlüğünden yoksun olan çocuklar aslında vesayet altında tutulurlar. Ne zaman ne yapacakları ile ilgili kararlar genellikle yetişkinler tarafından verilir. Ekonomik açıdan tamamen bağımlı durumdadırlar. Çocuklar, haklar açısından insanlık tarihinde uzun bir dönem unutulmuşluk içinde kalmışlardır. Tüm bu olumsuzluklara rağmen yetişkin yaşamına ve aile oluşumuna en önemli anlamı veren çocuklardır. Çocuk hakları ise çocuklar için yetişkinler tarafından yetişkinlere karşı savunulan haklar olarak tanımlanabilir. 

Çocukları ilgilendiren tüm konularda çocuğun yararı gözetilir.
• Her çocuk yaşama hakkına sahiptir.
• Her çocuk vatandaşlık statüsü kazanmalıdır.
• Çocukların kimliğini ve ismini koruma hakları vardır.
• Çocukların ebeveynleri ayrımcılığa tabi tutulamaz.
• Çocuk kendini ifade etme ve düşüncesini özgürce açıklama hakkına sahiptir.
• Çocuğun özel yaşantısına müdahale edilemez.
• Her çocuğun sosyal güvenlik hakkı vardır.
• Çocuk din, vicdan ve düşünce özgürlüğüne sahiptir.
• Çocukların dinlenme, oyun, eğlence hakkı vardır.
• Çocuğun kültürel kimliğine ve diline saygılı olunmalıdır.
• Çocuklar ekonomik sömürüye karşı korunmalıdır.
• Çocuklar cinsel istismara karşı korunmalıdır.
• Çocuklar zararlı maddelerden korunmalıdır.

Özellikle eğitim konusu çocuklarla ilgili düzenlenmesi gereken en önemli alanlardan biridir. Devlet kurumları, aile kurumunun güncel sosyal ve ekonomik gelişmişlik düzeyine çıkabilmesi için, çocukların uygun eğitimi almasını sağlamalıdır. Çocukların eğitimi temel alınarak yapılan aile yardımlarında toplum ve ailenin etkisi açısından ülkeler için aşağıdaki göstergeler oldukça önemlidir:
* Yetersiz ve düzensiz bakımın çocuğun geleceği üzerindeki olumsuz etkileri konusunda artan bilinç,
* Eğitimi insana bir yatırım olarak gören yaklaşım,
* Aile içerisinde, eşlerin iş yükü dağılımını sorgulayan anlayış, 

* Cinsiyet ayrımcılığı ve çocukların sosyal dışlanmaya maruz kalması gibi eşitsiz  uygulamalara yönelik artan farkındalık,
* Çocuk hakları alanındaki uluslararası örgütlere artan katılım

Türkiye aynı zamanda 1961 yılında imzalanan, Avrupa’da sosyal ve ekonomik hakları tanıyan ve bu hakları güvence altına alan, denetim mekanizması içeren önemli bir belge olan Avrupa Sosyal Şartı’nın (1961) aile kurumu ile ilgili anlaşmalarına taraftır. Avrupa Sosyal Şartı ile tanımlanan ve güvence
altına alınan aile ile ilgili temel haklar şunlardır:
• Çalışma hakkı,
• Adil çalışma koşulları hakkı,
• Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları hakkı, 

• Adil bir ücret hakkı,
• Çocukların ve gençlerin korunma hakkı,
• Çalışan kadınların korunma hakkı,
• Mesleğe yöneltme hakkı,
• Mesleki eğitim hakkı,
• Sağlığın korunması hakkı,
• Sosyal güvenlik hakkı,
• Sağlık ve sosyal yardım hakkı,
• Sosyal refah hizmetlerinden yararlanma hakkı,
• Ailenin sosyal, yasal ve ekonomik korunma hakkı,
• Çocukların ve gençlerin sosyal, yasal ve ekonomik korunma hakkı,
• Çalışan göçmenlerin ve ailelerinin korunma ve yardım hakkı,
• İstihdam ve meslek konularında cinsiyete dayalı ayrım yapılmaksızın fırsat eşitliği ve eşit muamele görme hakkı,

Daha önceleri ülkemizde aile ile ilgili hizmetler ya Basbakanlık’a ya da Devlet Bakanlığı’na bağlı olarak devam ettirilmekteyken, 2011 yılında Aile ve Sosyal politikalar Bakanlığı kurulmuştur.  Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın görevleri 3.6.2011 tarihli ve 633 sayılı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile tanımlanmıştır.
“Altı yüz otuz üç sayılı KHK’ya göre Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının aile kurumu ile ilgili görevlerinden biri de;

*Kadınlara karşı ayrımcılığı önlemek, kadının insan haklarını korumak ve geliştirmek, kadınların toplumsal hayatın tüm alanlarında hak, fırsat ve imkanlardan eşit biçimde yararlanmalarını sağlamak üzere; ulusal politika ve stratejilerin belirlenmesini koordine etmek, kadınlara yönelik sosyal hizmet ve yardım faaliyetlerini yürütmek, bu alanda ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile gönüllü kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamak.