AİLE PSİKOLOJİSİ VE EĞİTİMİ

Numaralanmış olarak belirtilen tüm etkenler aile içindeki iletişimde sorunlar ortaya çıkarabilmektedir.

Travmatik olaylara maruz kalan kişilerin cinsiyetleri, eğitim düzeyleri, kişilik özellikleri, sorunlarla baş etme kapasiteleri, sosyal ve ekonomik desteklerinin düzeyleri, daha önce ruhsal bir soruna sahip olup olmadıkları, maruz kaldıkları olayın şiddeti gibi faktörler kişide ruhsal bir bozukluk gelişip gelişmeyeceğini belirlemektedir.

Süreğen travmalar genellikle insan eliyle oluşturulan travmalardır. Aile içi şiddet, aile içi veya aile dışındaki kişilerce uygulanan cinsel saldırılar, uzun süreli işkenceye maruz kalmak ve toplama kamplarında esir tutulmak süreğen travmalara örnek olarak gösterilebilir.

Maddi hasarlı trafik kazaları travmalara neden olabilse de maruz kalan kişinin hayatında diğer şıklardaki olaylar kadar büyük bir etkisi olmayacağından süreğen travmalara örnek teşkil edemez.

Akut (ani gelişen) stres bozukluğu, travmatik bir olaydan sonraki 1-2 gün içerisinde gelişen ve 3-4 hafta içerisinde düzelebilen belirtilerden oluşur. Travmatik olayın tekrarlayan görüntüler, düşünceler, rüyalar, yanılsamalar, olayı sanki yeniden yaşıyormuş gibi hisset- me yolu ile yeniden yaşantılanması, olayı hatırlatan durumlar karşısında sıkıntı duyma, olayı hatırlatan durumlardan, düşüncelerden, konuşmalardan, insanlardan uzak durmaya çalışma, huzursuzluk, uyumakta güçlük, yoğunlaşamama, aşırı irkilme gibi travma son- rası stres bozukluğuna benzer belirtileri mevcuttur.

Uyum bozukluğu gündelik yaşamda karşılaşabilecek ve birçok insan için yaşamın bir döneminde deneyimlenme olasılığı yüksek, maddi kayıp, ayrılık, boşanma, sevilen bir kişinin kaybı, okul sorunları, yeni bir yere taşınma, askerlik yapma, hastaneye yatırılma, kronik bir hastalığa sahip olma, yoksulluk gibi olaylar karşısında or- taya çıkar.

Çünkü sürekli olarak ölümle yüz yüze gelmek oldukça gerginlik yaratacak bir deneyimdir. Bu nedenledir ki kayıp ya da kayıp tehdidi ile karşılaşıldığın- da genellikle verilen ilk tepki ‘hayır ben olamam’, ‘bu haber doğru olamaz’, ‘konulan tanı yanlış’ durumun kabullenilmediğini gösteren ifadelerinde kendisini bulan inkardır.

Kayıp karşısında çocuklara nasıl davranılacağı sıkça sorulan ve merak edilen bir konudur. Bu gibi durumlarda yaşa uygun açıklamalar yaparak kafa karışıklığını azaltmanın, soyut (gerçeklikten kopuk) açıklamalardan uzak durmanın faydalı olacağı, ölümü bir yolculuk ya da uyku gibi açıklamanın sakıncalı olduğu belirtilmektedir. Ayrıca çocuğun oyun tekliflerini geri çevirmemek, kaybedilen kişi ile ilgili fotoğraf albümlerini incelmek, mezarın çocuk tarafından da ziyaret edilmesini sağlamak ve çocuğun konuşma- sına olanak sağlamak yararlı olacaktır. Yetişkinlerin bu durumlarda çocuklarla girdikleri ilişkilerde kendi duygularını paylaşmaları, çocuğun cenaze törenini ve ölüyü görmesine izin verilmesi, kültürlere ve dinlere göre değişmekle birlikte ölümden sonraki dönemde periyodik olarak yapılan törenlere katılması, ölen kişiye ait eşyaların ortada bırakılması önerilmektedir

Teknolojik afetler, teknolojik yapılardaki kazalar veya endüstriyel gelişmelere ikincil olarak gelişen, insan yaşamını, sosyalliklerin olağan yaşam koşullarını tehdit edici özelliği bulunan olayları kapsar. Nük- leer kazalar, kimyasal patlama ve yangınlar, çevre kirliliği, sera etkisi gibi olaylar teknolo- jik afetler kapsamında değerlendirilebilir.

İnsan yaşamının doğumdan itibaren ilerleyişine şöyle bir göz atıldığında stresör olarak nitelendirilebilecek olayların önemlice bir kısmının aile ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili olduğu görülmektedir. Bu stresörlere örnek olarak evlilik, boşanma, eşin ölümü, eşle ayrı yaşamak, aile üyelerinin sağlığının bozulması, hamilelik, cinsel sorunlar verilebilir. Dolayısıyla stresörleri tanımak, hazırlıklı olmak, bu stresörlerin neden olabileceği olası sonuçları öngörebilmek, bu sonuçlarla ilgili önlemler alabilmek aile yaşamı açısından önem taşımaktadır. Olumsuz sonuçlara yol açabilecek stresörlerin önemlice bir kısmının aile ile ilişkili olmasının yanında stres ile baş edebilmek için kullanılan yöntemlerin de bir kısmı aile ile ilgilidir. Eş ile olan ilişkinin iyi nitelikler taşıması, aile ile birlikte zaman geçirilebiliyor olması, çocuklarla beraber zaman geçirilebiliyor olması, yeterli cinsel doyuma sahip olunması gibi aile ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili faktörlerin kişilerin stresle baş edebilme kapasitesini arttırdığı bilinmektedir.

İnsanın bedensel ve ruhsal yapısını tehdit eden her türlü durum ya da olay travma olarak nitelendirilebilir. Bu durum ya da olay genellikle kişinin baş edemeyeceği kadar şiddetlidir. Çünkü travmatik olaylar insanda olay üzerinde hakimiyet kurma, olaylar arası bağ- lantı kurma ve olayı anlamlandırma gibi baş etme işlevlerini bozar.

İşkence, deprem, sel, toprak kayması gibi doğal afetler, savaş ve toplama kampında kalmak, fiziksel saldırı, sarkıntılıktan tecavüze kadar varabilecek cinsel saldırı, yangın, kara, deniz ve hava trafiğini ilgilendirebilecek kazalar, rehin alınma, bombalı saldırıya maruz kalma gibi terörist saldırılar, ağır yanıklar, iş kazaları, ani gelişen ağır hastalıklar, ani yakın ölümleri, göç hemen her insan için üstesinden gelinmesi zor, dehşet uyandırıcı travmatik olaylardır.

İşkence, deprem, sel, toprak kayması gibi doğal afetler, savaş ve toplama kampında kalmak, fiziksel saldırı, sarkıntılıktan tecavüze kadar varabilecek cinsel saldırı, yangın, kara, deniz ve hava trafiğini ilgilendirebilecek kazalar, rehin alınma, bombalı saldırıya maruz kalma gibi terörist saldırılar, ağır yanıklar, iş kazaları, ani gelişen ağır hastalıklar, ani yakın ölümleri, göç hemen her insan için üstesinden gelinmesi zor, dehşet uyandırıcı travmatik olaylardır.

Tüm maddeler travma sonrasında gözlemlenebilir.

Yas tepkisinin başlamasına neden olabilecek kayıp ya da kayıp tehditleri, somut kayıplar ve gelişimsel kayıplar olmak üzere iki ana başlık altında sınıflandırılabilir. Sevilen birini boşanma, ayrılık veya ölüm gibi nedenlerle kaybetme, duygusal olarak yatırım yapılmış insan dışı bir canlı ya da bir nesnenin kaybedilmesi, herhangi bir vücut parçasının ameliyat veya kaza gibi olaylar nedeniyle kaybedilmesi, kişinin kendisinde ya da sevdiği birisinde ölümcül bir hastalık olduğunu öğrenmesi somut kayıplar başlığı altında değerlendirilir. Anneyi ya da anne sevgisini (burada somut olarak anne anlaşılabileceği gibi annenin yerini tutan kişi de anlaşılabilir) kaybetme kaygısı, vücut parçalarını kaybetme kaygısı ise gelişimsel kayıplardır.

Yas tepkisinin başlamasına neden olabilecek kayıp ya da kayıp tehditleri, somut ka- yıplar ve gelişimsel kayıplar olmak üzere iki ana başlık altında sınıflandırılabilir. Sevilen birini boşanma, ayrılık veya ölüm gibi nedenlerle kaybetme, duygusal olarak yatırım yapılmış insan dışı bir canlı ya da bir nesnenin kaybedilmesi, herhangi bir vücut parçasının ameliyat veya kaza gibi olaylar nedeniyle kaybedilmesi, kişinin kendisinde ya da sevdiği birisinde ölümcül bir hastalık olduğunu öğrenmesi somut kayıplar başlığı altında değer- lendirilir. Anneyi ya da anne sevgisini (burada somut olarak anne anlaşılabileceği gibi annenin yerini tutan kişi de anlaşılabilir) kaybetme kaygısı, vücut parçalarını kaybetme kaygısı ise gelişimsel kayıplardır.

İnsanlar, kayıp ya da kayıp tehdidine karşı beş aşamalı bir yanıt verirler. Bu aşamalar sırasıyla inkar ve yalnızlaşma, öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenmeden oluşur. Yas süreci aşamalar halinde belirtilen sıralamayı izleyebileceği gibi bu aşamaların herhangi birinden de başlayabilir ya da karmaşık bir sıralama görülebilir. Bazı aşamalar bazı insanlarda hiç görülmeyebilir. Genellikle yas sürecinin belli bir zaman diliminde bu aşamalara ait özellikler bir arada bulunur. Yani yas sürecindeki bir kişi öfke dönemine has özelliklerle birlikte pazarlık aşamasına ait özellikleri bir arada barındırabilir.

İnsanlar, kayıp ya da kayıp tehdidine karşı beş aşamalı bir yanıt verirler. Bu aşamalar sırasıyla inkar ve yalnızlaşma, öfke, pazarlık, depresyon ve kabullenmeden oluşur. Yas süreci aşamalar halinde belirtilen sıralamayı izleyebileceği gibi bu aşamaların herhangi birinden de başlayabilir ya da karmaşık bir sıralama görülebilir. Bazı aşamalar bazı insan- larda hiç görülmeyebilir. Genellikle yas sürecinin belli bir zaman diliminde bu aşamalara ait özellikler bir arada bulunur. Yani yas sürecindeki bir kişi öfke dönemine has özelliklerle birlikte pazarlık aşamasına ait özellikleri bir arada barındırabili

Öfke döneminde kişinin sorduğu temel soru ‘neden başkasının değil de benim başıma geldi’ sorusudur. Yas sürecinde ortaya çıkabilecek öfkenin kime yöneleceği, kayıptan kim- lerin sorumlu tutulduğu ya da kayıpla ilgili kimlerin suçlandığı ile ilgili olabilir. Örneğin kayıpla ‘yetersiz ya da gereksiz tedavi girişimlerinde bulunan doktor ya da sağlık kuruluşu’ sorumlu tutuluyor ise öfke doktora ve/veya sağlık kuruluşuna yönlenecektir. Kişiler kayıp- la ilgili kendilerini sorumlu tutar ya da kendilerini suçlarlar ise öfkelerini intihar girişim- lerine varabilecek kadar kendilerine yönlendirebilirler. Zaman zaman öfkenin hedefine Tanrı yerleştirilir. Bazen yas sürecindeki kişiler kaybettikleri kişiye karşı öfke duyabilirler. ‘Beni böyle bir başıma bırakıp gitti’, ‘bunu yapmaya hakkı yoktu’ ifadeleri ya da kaldırılan cenazenin arkasından ‘nereye gidiyorsun’, ‘bizi nasıl bırakırsın’ şeklinde bağırmak bu duruma örnek oluşturur. Ancak unutulmamalıdır ki çoğu zaman yas sürecinde hissedilen öfke ile öfkenin duyulduğu hedefteki kişi, kişiler ya da kurumlar arasında doğrudan bir neden sonuç bağlantısı bulunmaz.

İnsanların yaşadıkları coğrafi bölgede veya ülkede sağlık, iş, eğitim olanaklarından mahrum kaldığı durumlar ile evlenme ihtiyaçlarının karşılandığı durumlarda gönüllü olarak göç edebilirler. Ancak doğal afet, savaş, baraj ve yol inşaatı ve kan davası gibi doğrudan ölümle karşı karşıya kaldıkları durumlar zorunlu göç olarak kabul edilir.

Kübler-Ross’a göre yas tepkisi aşamalarından birisi de öfke aşamasıdır. Bu aşama yas sürecinde ortaya çıkabilecek öfkenin kime yöneleceği, kayıptan kimlerin sorumlu tutulduğu ya da kayıpla ilgili kimlerin suçlandığı ile ilgili olabilir.