AİLE PSİKOLOJİSİ VE EĞİTİMİ

Şiddet, insanlığın tarihinden bu yana var olması, bu tarihsellik içerisinde kapsamının değişmesi ve farklı faktörlerden etkilenmesi nedeni ile tanımlanması güç bir kavramdır. Dolayısıyla dün yapılmış bir tanım bugün için bugün yapacağımız tanım ise gelecekteki bir zaman dilimi için geçerli olmayabilir. Şiddetin kavramsal olarak etkilendiği faktörlerden birisi kültürdür. Farklı topluluklar farklı kültürel özellikler taşıdıklarından, aynı zaman diliminde dahi farklı kültürler için şiddetin tanımı değişebilir. 

İngilizce, Fransızca ve Arapça gibi dillerde Türkçe’de şiddet olarak bildiğimiz sözcüğünün karşılıkları incelendiğinde ortak olarak, ‘zarar verilmesi (bedene)’, ‘sert ve kaba davranışlarda bulunma’ şeklindeki anlamlar karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar farklı olarak bu dillerde bazen ‘ırza geçmek’, bazen ‘aşırı ceza ya da mükafat vermek’ veya ‘tutkulu davranışlara veya tutkulu bir dile başvurmak’ gibi alışılmadık anlamlarda kullanılsa da, dikkati çeken diğerine karşı korunması gereken sınırın aşılması gibi ortak yanlarının bulunmasıdır. Türk Dil Kurumu tarafından şiddet ‘yeğinlik, sertlik’, ‘karşıt görüşten olanlara kaba kuvvet kullanma’, ‘kaba güç’, ‘duygu ve davranışta aşırılık’ şeklinde tanımlanmaktadır. 

Hukuk, uygulamalarının sonuçları düşünüldüğünde daha keskin tanımlamalar üzerinden hareket etme gereği duyar. Kavramların, tanımların belirsiz olması hukuksal uygulamaların kabul edilemeyecek çeşitlilikte olmasına yol açabilir. Kimi hukukçular tarafından şiddet “insanın benzerlerine karşı giriştiği, onlarda önemli ya da önemsiz hasarlar veya yaralar oluşturan, saldırganlık ve hoyratlık ifade eden hareketler” olarak tanımlanmış olsa da birçok ülke ceza yasalarına hayvanlara karşı işlenen şiddet davranışlarının cezalandırılmasını öngören maddeler koymaktadır. Artık hukuken de şiddet davranışı insanın sadece benzerlerine karşı işlediği bir davranış değildir. 4320 sayılı Ailenin Korunmasına Dair Kanunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik’te aile içi şiddet; aile bireylerinin fiziksel, cinsel, ekonomik veya psikolojik zarar görmesiyle veya acı çekmesiyle sonuçlanması muhtemel hareketleri, buna yönelik tehdit ve baskıyı ya da özgürlüğün keyfi engellenmesini içeren, toplumsal veya özel alanda meydana gelen fiziksel, cinsel, psikolojik, sözel ve ekonomik her türlü davranışı ifade etmektedir.   

Şiddet denince akla öncelikle fiziksel şiddet gelmekte ve diğer şiddet türleri ve şiddetin doğurduğu ruhsal etkiler gölgede kalmaktadır. Oysa yapılan araştırmalar fiziksel şiddet dışındaki şiddet türlerinin oldukça sık ve etkili bir şekilde uygulandığını, şiddetin fiziksel zararları kadar ruhsal zararlarının da göz ardı edilemeyecek düzeyde olduğunu göstermektedir. Bu ön değerlendirme sonucunda şiddet en genel haliyle “kişiye bedensel ve / veya ruhsal anlamada zarar veren veya zarar verme olasılığı taşıyan her türlü edim” olarak tanımlanabilir. Şiddet, Dünya Sağlık Örgütü tarafından “fiziksel bir gücün veya herhangi bir baskının bilerek ve isteyerek kişinin kendisine (örneğin intihar amaçlı olan davranışlar), başka birine veya başka bir gruba yöneltilmesi ve bunun sonucunda yaralanma, ölüm, psikolojik zarar, gelişim geriliği veya yoksunluk durumunun ortaya çıkması veya ortaya çıkması olasılığına neden olan eylemler” şeklinde tanımlanmıştır. Şiddetin yalnızca ötekine bilinçli ve fiziki olarak zarar vermek şeklinde olmadığı, aynı zamanda kimi zaman istenç dışı, bazen sözlü ve psikolojik baskı şeklinde olabileceği akılda tutulmalıdır. Böylesi geniş bir tanım içerisinde şiddet; özgürlüklerin ve hakların kısıtlanmasını da içeren bir davranış biçimi olarak da tanımlanabilir.

İngilizce, Fransızca ve Arapça gibi dillerde Türkçe’de şiddet olarak bildiğimiz sözcüğünün karşılıkları incelendiğinde ortak olarak, ‘zarar verilmesi (bedene)’, ‘sert ve kaba davranışlarda bulunma’ şeklindeki anlamlar karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar farklı olarak bu dillerde bazen ‘ırza geçmek’, bazen ‘aşırı ceza ya da mükafat vermek’ veya ‘tutkulu davranışlara veya tutkulu bir dile başvurmak’ gibi alışılmadık anlamlarda kullanılsa da, dikkati çeken diğerine karşı korunması gereken sınırın aşılması gibi ortak yanlarının bulunmasıdır. Türk Dil Kurumu tarafından şiddet ‘yeğinlik, sertlik’, ‘karşıt görüşten olanlara kaba kuvvet kullanma’, ‘kaba güç’, ‘duygu ve davranışta aşırılık’ şeklinde tanımlanmaktadır. 

Hukuk, uygulamalarının sonuçları düşünüldüğünde daha keskin tanımlamalar üzerinden hareket etme gereği duyar. Kavramların, tanımların belirsiz olması hukuksal uygulamaların kabul edilemeyecek çeşitlilikte olmasına yol açabilir. Kimi hukukçular tarafından şiddet “insanın benzerlerine karşı giriştiği, onlarda önemli ya da önemsiz hasarlar veya yaralar oluşturan, saldırganlık ve hoyratlık ifade eden hareketler” olarak tanımlanmış olsa da birçok ülke ceza yasalarına hayvanlara karşı işlenen şiddet davranışlarının cezalandırılmasını öngören maddeler koymaktadır. Artık hukuken de şiddet davranışı insanın sadece benzerlerine karşı işlediği bir davranış değildir. 4320 sayılı Ailenin Korunmasına Dair Kanunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik’te aile içi şiddet; aile bireylerinin fiziksel, cinsel, ekonomik veya psikolojik zarar görmesiyle veya acı çekmesiyle sonuçlanması muhtemel hareketleri, buna yönelik tehdit ve baskıyı ya da özgürlüğün keyfi engellenmesini içeren, toplumsal veya özel alanda meydana gelen fiziksel, cinsel, psikolojik, sözel ve ekonomik her türlü davranışı ifade etmektedir.   

Şiddet denince akla öncelikle fiziksel şiddet gelmekte ve diğer şiddet türleri ve şiddetin doğurduğu ruhsal etkiler gölgede kalmaktadır. Oysa yapılan araştırmalar fiziksel şiddet dışındaki şiddet türlerinin oldukça sık ve etkili bir şekilde uygulandığını, şiddetin fiziksel zararları kadar ruhsal zararlarının da göz ardı edilemeyecek düzeyde olduğunu göstermektedir. Bu ön değerlendirme sonucunda şiddet en genel haliyle “kişiye bedensel ve / veya ruhsal anlamada zarar veren veya zarar verme olasılığı taşıyan her türlü edim” olarak tanımlanabilir. Şiddet, Dünya Sağlık Örgütü tarafından “fiziksel bir gücün veya herhangi bir baskının bilerek ve isteyerek kişinin kendisine (örneğin intihar amaçlı olan davranışlar), başka birine veya başka bir gruba yöneltilmesi ve bunun sonucunda yaralanma, ölüm, psikolojik zarar, gelişim geriliği veya yoksunluk durumunun ortaya çıkması veya ortaya çıkması olasılığına neden olan eylemler” şeklinde tanımlanmıştır.

Şiddet davranışında kullanılan yöntem bakımından aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir;

Sokakta şiddet: Ortama göre yapılan bu sınıflamada şiddetin en sık görüldüğü yer sokaktır. Adam öldürmeden yaralamaya, tecavüzden gaspa, futbol takımı taraftarlarının uyguladığı şiddetten çetelere, politik grupların uyguladığı şiddetten muhalif grupları bastırmak amacıyla devlet eliyle uygulanan şiddete tümü bu gruba girmektedir.

Fiziksel şiddet: Tokat atmak, tekmelemek, yumruklamak, hırpalamak, kolunu bükmek, boğazını sıkmak, bağlamak, saçını çekmek, kesici veya vurucu aletlerle yaralamak, kezzap veya kaynar suyla yakmak, vücudunda sigara söndürmek, ellerini, ayaklarını ezmek, sakat bırakmak, işkence yapmak, sağlıksız koşullarda yaşamaya mecbur bırakmak, sağlık hizmetlerinden yararlanmasına engel olarak bedensel zarar görmesine neden olmak gibi eylemler fiziksel şiddet içeren eylemlerdir.

Cinsel şiddet: Kişiyi istemediği yerde, istemediği zamanda ve istemediği biçimlerde cinsel ilişkiye zorlamak, başkalarıyla cinsel ilişkiye zorlamak, cinsel organlarına zarar vermek, çocuk doğurmaya ya da doğurmamaya, kürtaja, enseste, fuhuşa zorlamak, zorla evlendirmek, telefonla-mektupla ya da sözlü olarak cinsel içerikli rahatsızlık verici davranışlarda bulunmak gibi eylemler cinsel şiddet içeren eylemlerdir.

Ev içi şiddet: Çocuk, kadın ve yaşlıların en sık olarak şiddet davranışına maruz kaldığı ortam evin içerisidir. Aslında bize dışarıya kapalılığı nedeni ile güvende olduğumuz duygusu veren ev içi ortam, şiddet davranışının uygulandığı durumlarda, bu davranışın görünebilirliliğini azaltma işlevi görmektedir. Özellikle kadına yönelik ev içi şiddette güç ve iktidar ilişkilerinin önemli bir rolü olduğuna inanılmaktadır. Kişilerin yakın ilişki içerisinde bulunuyor olmaları, güç ve iktidar ilişkilerinin önemli rol oynaması da ev içi şiddetin görünebilirliliğini azaltmaktadır.

Çalışma ortamında (işyerinde) şiddet: Çalışma ortamlarında da tıpkı diğer ortamlarda olduğu gibi fiziksel ve cinsel şiddet davranışına rastlanmaktadır. Ancak son yıllarda, hukuki yönüyle de, çalışma ortamına özgü bir şiddet türü tanımlanmıştır. Literatürde ‘mobbing’ adıyla anılan bu şiddet türüne en uygun karşılık ‘yıldırma’ dır. İşyerlerinde, genellikle hedefi kişinin işyerinden ayrılmasını sağlamak olan, kişilere üstleri, eşit düzeyde çalışanlar ve altlarında çalışanlarca sistematik bir şekilde uygulanan kötü muamale, tehdit, aşağılama gibi davranışlara yıldırma denir. Çoğu zaman bir veya birden fazla kişi tarafından, başka bir bireye yöneltilen ve o bireyi çaresiz ve savunmasız bir duruma getiren yıldırma, süregelen faaliyetlerle bireyin çaresiz durumdan çıkmasını engelleyen düşmanca ve ahlaka aykırı davranışları da içeren bir kavramdır. Ülkemizde son yıllarda bu nedenle çalışanların hukuki mekanizmalara başvurusunda önemli artışlar mevcuttur. 2012 yılı itibarı ile başvuru sayısının on bini geçtiği bildirilmektedir.

ŞİDDETİN KÖKENİ

Hayvanlar, yaşam alanlarını ve yavrularını yabancılardan korumak, cinsel eş bulmak, liderlik ve beslenme gibi dürtülerinin doyumu engellendiğinde saldırganlaşabilmektedirler. Hayvanlar aleminde, normal koşullarda, aynı türün üyeleri arasında ciddi yaralanma veya ölümle biten saldırganlık enderdir. İnsan saldırganlığının veya şiddetin, dürtüsel engellenmeyle yakından ilişkisi olmakla birlikte, insanlarda öfke ve saldırganlık yaratan durumlar, hayvanlarla karşılaştırılamayacak kadar çeşitli, karmaşıktır. İnsan yavrusu,  kültürel alanla tanışarak ve sosyalleşerek insanlaşır. Bu süreç, insanın biyolojik, içgüdüsel gereksinimlerinin kültür içinde yeniden tanımlandığı bir süreçtir. Biyolojik içgüdülerin, toplum ve kültür içinde simgesel anlamlar kazanmasının bir sonucu olarak, dürtüsel gereksinimlerin engellenmesiyle açıklanamayacak çok çeşitli öfke, saldırganlık veya şiddet nedeni ortaya çıkar. Bu nedenler, hayvani dürtülerin doyumunun ötesinde, toplumsallaşmanın, insanlaşmanın, kültürel bir varlık olmanın getirdiği idealler, özdeşimler, özlem ve emellerle ilgilidir.

Kadına Yönelik Şiddet
Kadına yönelik şiddet, bir kadına sırf kadın olduğu için yöneltilen ya da oransız bir şekilde kadınları etkileyen davranışlara denmektedir. Dikkat edilirse bu tanımda ‘sadece kadın olduğu için’ ibaresi bulunmaktadır. Bu durum kavramsal açıdan kafa karıştırıcı ve kısıtlayıcı olabilir. Buradaki cinsiyetten kasıt biyolojik cinsiyet değil toplumsal cinsiyettir. Yani erkeğe ve kadına toplumun biçtiği roller ve bireyden beklentileridir. Kadınlar, kendilerine verilen rolleri yerine getirmedikleri düşünüldüğünde erkekler tarafından şiddet görerek cezalandırılmakta ve kendilerine rolleri hatırlatılmaktadır. Diğer bir deyimle, kadına karşı şiddetin temelinde toplumsal cinsiyet ayırımcılığı yatmaktadır.

Kadın cinsiyete sahip olmak anne karnından itibaren şiddet görme nedeni olabilmekte ve bu durum yaşamın son yıllarına kadar devam etmektedir. Anne karnında iken bebeğin dişi cinsiyete sahip olduğunun saptanması küretaj (toplumda kürtaj olarak bilinir) denilen bebeğin rahimden alınması işlemi ile sonuçlanması kadınların anne karnında iken şiddete maruz kalmaya başladıklarına iyi bir örnektir. Bebeklik döneminde; sahip olunan cinsiyet nedeni ile öldürülme, ihmal edilme, fiziksel ve cinsel saldırıya uğrama, çocukluk döneminde; çalıştırılma, çocuk pornografisi için kullanılma, kadın sünneti denilen işleme maruz kalma, ergenlik döneminde; yine evlendirilme, cinsel saldırıya maruz kalma, çalıştırılma ve iş yerinde çeşitli şiddet türlerine maruz kalma, töre/namus cinayetleri, yaşlılık döneminde; eğer eşi yaşamıyor ise çeşitli toplumsal baskılara maruz kalma kadınların yaşam boyu cinsiyetleri nedeni ile şiddete maruz kalmalarına örnek olarak gösterilebilir.

Aile içi siddeti açıklamak için kullanılan kaynak kuramına göre bir birey aileye ne kadar çok kaynak getirirse o kadar güçlü olmaktadır. Bu güç ona daha fazla karar verebilme, sorumluluk alma, istekleri için diğer aile üyelerini zorlama gibi haklar verebilmektedir. Geleneksel olarak ailede erkeğin pozisyonuna tekabül eden bu durum için şayet kaynak kısıtlı ise erkeklerin, daha fazla kaynağa sahip erkeklere göre otorite sağlayabilmek için daha çok şiddet uyguladıkları gözlenmiştir. Bu kurama göre eğitim düzeyi, iş prestiji ve geliri düşük, kişilerarası ilişkilerde yeteneksiz bir erkek, evde otoritesini sağlayabilmek için şiddet uygulamayı seçmektedir.

Aile İçi Şiddetin Kadın Üzerine Etkileri
Yapılan araştırmalar aile içi olsun ya da olmasın kadına yönelik cinsiyetçi şiddetin, kadında birçok bedensel ve ruhsal etkiye neden olduğunu göstermektedir. Hatırlanacağı gibi aile içi şiddeti diğer şiddet türlerinden ayıran en önemli özelliğin devamlı olma riski olduğu belirtilmişti. Süreğen olarak şiddete maruz kalmak kadınlarda sık olarak bu durumdan kurtulamayacakları, ellerinden bir şey gelmeyeceği, bu durumun çözümsüz olduğu sonucuna götürür. Varılan bu nokta öğrenilmiş çaresizlik kavramı ile açıklanmaktadır. Bu durumda kişi içerisinde bulunduğu koşullara duyarsızlaşmaya başlamaktadır. Duyarsızlaşma bir şekilde karşı karşıya kaldığı sorunla baş etmesini sağlayan, aslında işlevsiz, bir uyum mekanizması işlevi görmektedir.
Şiddet gören kadınlar, maruziyeti mümkün olduğu kadar geciktirmek için çoğu zaman nafile olan önlemler alma çabasına girmektedirler. Bunun için tetikleyici olabilecek olayları kontrol altına almaya çalışmaktadırlar. Bu durum uzun veya orta vadeli planlamalar yapmak yerine kısa vadeli hatta günlük planlamalar yapmalarına, olaylara daha farklı açılardan bakamamalarına neden olmaktadır.
Kadınlar, erkelere göre daha fazla ruh sağlığı hizmetlerine başvurmaktadırlar. Bu başvuruları sırasında evliliklerinde sorun olduğunu belirten kadınların önemlice bir kısmı eşlerinden şiddet gördüklerini belirtmektedirler. Kadına yönelik şiddete maruz kalan kadınlar arasında en sık görülen ruhsal bozukluklar travma sonrası stres bozukluğu ve depresyondur.

Çocuk Haklarına Dair Sözleşme
Bu sözleşme 1989 yılında kabul edilmiş Türkiye Cumhuriyeti tarafından 1995 yılında imzalanmıştır. Sözleşme çocuğa yönelik her türlü, bedensel ve zihinsel saldırı, istismar ve suistimal olarak değerlendirmekte ve bu hallerde çocuğun korunması sorumluluğunu devlete vermektedir. Sözleşmeye göre, "Irza tecavüz ve cinsel istismarın diğer biçimleri de dahil olmak üzere şiddet, çocuğun kendi veya bakıcı ailesi içinde ortaya çıkabilir veya bu tür uygulamalar çocuklara karşı özel sorumluluk taşıyan kimi görevlilerden, örneğin öğretmenlerden, çocukların bulunduğu kurum personelinden zihinsel ve diğer özürlülerin tedavi edildiği kurumlarda çalışanlardan da kaynaklanabilir. Taraf devletler, sözleşmenin 19. maddesinde yer alan haklara uygunluk açısından, evlerinde, okullarında, diğer kurumlarda veya kendi toplulukları içinde çocukları her tür şiddet ve istismara karşı korumak zorundadırlar”.

İngilizce, Fransızca ve Arapça gibi dillerde Türkçe’de şiddet olarak bildiğimiz sözcüğünün karşılıkları incelendiğinde ortak olarak, ‘zarar verilmesi (bedene)’, ‘sert ve kaba davranışlarda bulunma’ şeklindeki anlamlar karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar farklı olarak bu dillerde bazen ‘ırza geçmek’, bazen ‘aşırı ceza ya da mükafat vermek’ veya ‘tutkulu davranışlara veya tutkulu bir dile başvurmak’ gibi alışılmadık anlamlarda kullanılsa da, dikkati çeken diğerine karşı korunması gereken sınırın aşılması gibi ortak yanlarının bulunmasıdır.

İngilizce, Fransızca ve Arapça gibi dillerde Türkçe’ de şiddet olarak bildiğimiz sözcüğünün karşılıkları incelendiğinde ortak olarak, ‘zarar verilmesi (bedene)’, ‘sert ve kaba davranışlarda bulunma’ şeklindeki anlamlar karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar farklı olarak bu dillerde bazen ‘ırza geçmek’, bazen ‘aşırı ceza ya da mükafat vermek’ veya ‘tutkulu davranışlara veya tutkulu bir dile başvurmak’ gibi alışılmadık anlamlarda kullanılsa da, dikkati çeken diğerine karşı korunması gereken sınırın aşılması gibi ortak yanlarının bulunmasıdır. Türk Dil Kurumu tarafından şiddet ‘yeğinlik, sertlik’, ‘karşıt görüşten olanlara kaba kuvvet kullanma’, ‘kaba güç’, ‘duygu ve davranışta aşırılık’ şeklinde tanımlanmaktadır.

Şiddet denince akla öncelikle fiziksel şiddet gelmekte ve diğer şiddet türleri ve şiddetin doğurduğu ruhsal etkiler gölgede kalmaktadır. Oysa yapılan araştırmalar fiziksel şiddet dışındaki şiddet türlerinin oldukça sık ve etkili bir şekilde uygulandığını, şiddetin fiziksel zararları kadar ruhsal zararlarının da göz ardı edilemeyecek düzeyde olduğunu göstermektedir.

Şiddet, insanlığın tarihinden bu yana var olması, bu tarihsellik içerisinde kapsamının değişmesi ve farklı faktörlerden etkilenmesi nedeni ile tanımlanması güç bir kavramdır. Dolayısıyla dün yapılmış bir tanım bugün için bugün yapacağımız tanım ise gelecekteki bir zaman dilimi için geçerli olmayabilir. Şiddetin kavramsal olarak etkilendiği faktörlerden birisi kültürdür. Farklı topluluklar farklı kültürel özellikler taşıdıklarından, aynı zaman diliminde dahi farklı kültürler için şiddetin tanımı değişebilir.

Şiddet yöneldiği kişi veya kişilere göre aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:
1. Şiddetin kişinin kendisine yöneldiği zarar verici davranışlar, tamamlanmış intihar veya intihar girişimleri,
2. Aile içinde görülen, kadına veya çocuğa yönelebilen diğer kişilere karşı yönelen şiddet,
3. Sosyal, politik, ekonomik, dini, etnik sebeplerle toplulukları hedef alan şiddet davranışı.

Şiddet davranışının meydana geldiği ortama göre aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

Sokakta şiddet: Ortama göre yapılan bu sınıflamada şiddetin en sık görüldüğü yer sokaktır.
Adam öldürmeden yaralamaya, tecavüzden gaspa, futbol takımı taraftarlarının uyguladığı
şiddetten çetelere, politik grupların uyguladığı şiddetten muhalif grupları bastırmak amacıyla
devlet eliyle uygulanan şiddete tümü bu gruba girmektedir.

Tehdit etmek

Zorla evlendirmek

Kitapta şu şekilde belirtilmiştir: "Fiziksel şiddet: Tokat atmak, tekmelemek, yumruklamak, hırpalamak, kolunu bükmek, boğazını sıkmak, bağlamak, saçını çekmek, kesici veya vurucu aletlerle yaralamak, kezzap veya kaynar suyla yakmak, vücudunda sigara söndürmek, ellerini, ayaklarını ezmek, sakat bırakmak, işkence yapmak, sağlıksız koşullarda yaşamaya mecbur bırakmak, sağlık hizmetlerinden yararlanmasına engel olarak bedensel zarar görmesine neden olmak gibi eylemler fiziksel şiddet içeren eylemlerdir".

Fiziksel şiddet: Tokat atmak, tekmelemek, yumruklamak, hırpalamak, kolunu bükmek, boğazınısıkmak, bağlamak, saçını çekmek, kesici veya vurucu aletlerle yaralamak, kezzap veya kaynar suyla yakmak, vücudunda sigara söndürmek, ellerini, ayaklarını ezmek, sakat bırakmak, işkence yapmak, sağlıksız koşullarda yaşamaya mecbur bırakmak, sağlık hizmetlerinden yararlanmasına
engel olarak bedensel zarar görmesine neden olmak gibi eylemler fiziksel şiddet içeren eylemlerdir.